Nýtt Helgafell - 01.04.1959, Síða 23

RÍKISVALD OG FRELSI
17
hvorki kosti hins frjálsa markaðshagkerf-
is né áætlunarbúskaparins, en felur í sér
marga helztu annmarka þeirra beggja.
Sá dagur hlýtur því að færast óðfluga
nær, að íslendingar verði að velja milli
þessara tveggja meginleiða í stjórn efna-
hagsmála. Ef menn vilja halda áfram að
auka afskipti ríkisvaldsins, verður brátt
óumflýjanlegt að ganga mun lengra held-
ur en gert hefur verið undanfarin ár í þá
átt að þrengja athafnavið einstaklinganna,
svo að duttlungar þeirra og löngun til að
fara eigin leiðir hætti að rugla hinar fögru
áætlanir ríkisstjórnarinnar í efnahagsmál-
um. Að vísu hef ég enga trú á, að það áætl-
unarhagkerfi, sem þannig risi upp, færði
þjóðinni bætta lífsafkomu. Um hitt er ég
ekki í vafa, að það mundi skerða stórkost-
lega frelsi og lýðræði í landinu.
Hin leiðin, sem fyrir hendi er, er sú að
snúa við á þeirri braut, sem við höfum
gengið í efnahagsmálum undanfarin ár, og
endurreisa markaðshagkerfið á ný. Með
þessu er alls ekki átt við það, að við eig-
um að láta allt reka á reiðanum og láta
markaðinn sjálfan leysa öll vandamál.
Hlutverk ríkisvaldsins í slíku hagkerfi er
vissulega mjög mikilvægt, en aðferðirnar
aðrar en þær, sem mest hafa tíðkazt hér
á landi síðustu árin. Innan þess er það
höfuðhlutverk ríkisvaldsins að skapa eðli-
legar markaðsaðstæður með almennum
fjármálalegum aðgerðum og lagasetningu í
stað beinnar íhlutunar og hafta. Á þessu
tvennu er geysilega mikill eðlismunur.
Hafta- og íhlutunarstefna kemur fram á
þann hátt, að ríkisvaldið grípur beint inn
á athafnasvið ákveðinna einstaklinga, heft-
ir framkvæmdir þeirra, veitir þeim leyfi,
lán, styrki o. s. frv., og það er einmitt þessi
beina valdbeiting, sem er hættulegust
frelsi einstaklingsins og lýðræðislegu
stjórnarfari. Meginaðferðin í stjórn hins
frjálsa hagkerfis byggist aftur á móti á
Því, að skapað sé almennt aðhald og regl-
ur, sem ganga jafnt yfir alla án úrskurðar
ríkisvaldsins. Með almennum fjármálaleg-
um aðgerðum má t. d. tryggja, að fram-
boð á fjármagni og eftirspurn eftir lánsfé
sé í sæmilegu jafnvægi. Við slíkar aðstæð-
ur getur hver, sem uppfyllir ákveðin óper-
sónuleg skilyrði og telur sig geta greitt þá
vexti, sem markaðurinn krefst, fengið það
fjármagn, sem hann telur sig þurfa. En við
þetta missir að sjálfsögðu ríkisvaldið af
þeirri eftirsóttu valdaaðstöðu, sem útdeil-
ing ódýrra og eftirsóttra lána til hungraðra
kjósenda veitir.
Að vissu marki má líkja áhrifum hins
frjálsa markaðar á einstaklingana við að-
hald laga og réttar. Lögin eru almennar,
ópersónulegar reglur, sem ríkisvaldið set-
ur um framferði manna. Brjóti einhver lög
eða verði ágreiningur um réttindi, er lög
ná til, er slíkum málum skotið til dóm-
stóla, sem samkvæmt lýðræðisreglum verða
að vera eins óháðir ríkisvaldinu og unnt
er. Aðhald markaðsins er að því leyti heppi-
legra en laganna, að hann gefur úrskurði
sína algjörlega ópersónulega.
Nú verður í rauninni aldrei komizt hjá
því, að ríkisvaldið eða stofnanir þess þurfi
að úrskurða margvísleg mál, er varða af-
komu einstaklinga og ekki eru þess eðlis,
að dómstólar geti um þau fjallað. Slík
verkefni hafa t. d. seðlabanki, ráðuneyti
og ýmsar ríkisstofnanir. Ef varðveita á
frelsi einstaklingsins sem bezt og forðast
misbeitingu ríkisvaldsins, er æskilegt, að
sem flestar ákvarðanir af þessu tagi séu
teknar af embættismönnum út frá almenn-
um lagareglum, samkvæmt fræðilegu mati
eða í samræmi við hefð eða aðrar réttlætis-
reglur, sem viðurkenndar eru. Meginatrið-
ið er, að slíkir úrskurðir séu teknir sem
óháðast hinu pólitíska valdi og gangi sem
jafnast yfir alla þegna þjóðfélagsins.
VI
Hér hefur verið reynt að færa rök að
því, að aukið valdsvið ríkisins hljóti að
minnsta kosti við vissar aðstæður að hafa
í för með sér skerðingu á lýðræðislegu að-
haldi um stjórn þjóðfélagsins. Af þessu