Þjóðlíf - 01.07.1990, Qupperneq 109

Hvalir
tala
saman
Ólafur Ingólfsson
Kanadískur líffræðingur hef-
ur sýnt fram á að háhyrningar
„tali“ saman, og hann hefur
getað greint milli „mál-
lýskna“ og „tungumála“ hjá
mismunandi hópum hvala.
Þegar munurinn er sem mest-
ur skilur jafn mikið milli
„tungumála" og milli jap-
önsku og íslensku hjá mönn-
um.
John Ford, líffræðingur við
Sædýrasafnið í Vancouver í
Kanada, hefur unnið í 10 ár að
rannsóknum á því hvernig há-
hyrningar skiptast á boðum
neðansjávar. Hann segir
tungumál háhyrninga samans-
tanda af blísturshljóðum og
köllum, sem séu mjög frá-
brugðin „smellihljóðum“ sem
þeir gefi frá sér þegar þeir nota
endurvarp hljóðbylgna við að
rata um djúp hafsins. Ef niður-
stöður hans um mismunandi
tungumál eru réttar, setur það
hvali á bekk með mönnum og
vissum tegundum mannapa
hvað samskipti varðar. Hljóð
flestra annarra dýra eru erfða-
fræðilega ákveðin.
Háhyrningar eru stærstu
hvalirnir af ættkvísl höfrunga.
Þeir eru í öllum heimshöfum,
frá heimskautasvæðunum til
hitabeltisins, en stærstu hóp-
arnir flnnast undan ströndum
íslands og Kanada. Ford
fylgdist með háhyrningastofni
undan vesturströnd Kanada
og Bandaríkjanna, sem telur
um 350 dýr. Stofninn skiptist í
tvo flokka, „norðurflokk" sem
heldur sig undan ströndum
Kanada og upp til Alaska, og
„suðurflokk“ sem heldur sig
nálægt landamærum Kanada
og Bandaríkjanna. Norður-
flokkurinn telur 16 fjölskyldur
eða hópa sem héldu saman, en
„suðurflokkurinn“ þrjá hópa.
Flest hljóðmerki háhyrn-
inga eru á tíðnisviði sem
mannseyrað nemur, og auð-
velt að hljóðrita þau með að-
stoð neðansjávarhljóðnema.
Ford gat greint 12 mismun-
andi köll og blístur sem hver
fjölskylda notaði við sam-
skipti. Allir fjölskyldumeð-
limir gátu notað og notuðu
þessi hljóð. Flest hljóð eru ein-
ungis notuð innan fjölskyld-
unnar, en stundum voru eitt
eða fleiri hljóð sameiginleg
tveim hópum. Þá benda niður-
stöður Fords til þess að nýir
fjölskyldumeðlimir læri mál-
lýsku fjölskyldunnar, kynslóð
eftir kynslóð. Hann telur að
þeir hópar sem hafa sameigin-
leg hljóð eigi sér sameiginlega
forfeður.
Ford hefur ekki fundið neitt
ákveðið samband milli hegð-
unar hvala og þeirra hljóða
sem þeir gefa frá sér, annað en
að ef þeir eru æstir eða verða
fyrir áreimi þá kalla þeir oftar,
og með hærri tíðni. Hann telur
að tungumál og mállýskur
hjálpi hvölunum til að þekkja
fjölskyldumeðlimi frá öðrum
hvölum. Þetta sé sérstaklega
mikilvægt þegar margar fjöl-
skyldur eða hópar fari saman í
vöðu. Samskiptamál hvalanna
hefur enga málfræðilega bygg-
ingu, heldur byggir á þróuðu
hljómfalli. „Hvalir virðast
hafa háþróaðar leiðir til sam-
skipta, en skilningur okkar á
tungumáli þeirra er enn ófull-
kominn,“ segir John Ford.
Byggt á New Scientist
ELSTA STEINGERÐA DÝR í HEIMI
ÓLAFUR INGÓLFSSON
Hvaða munur er á kolamola
og mikilvægasta steingerv-
ingafundi þessarar aldar í
Bretlandi? Ekki nokkur, sam-
kvæmt túlkun Verslunar- og
Iðnaðarráðuneytis Breta, og
þess vegna er trúlegt að elsta
steingerða skriðdýr sem
fundist hefur á jörðinni sé á
leiðinni frá Skotlandi, þar
sem það fannst, á safn í
Þýskalandi.
teingerða skriðdýrið, sem
er um 30 cm langt, fannst í
steini í vegghleðslu við bæinn
East Kirkton, í Lothian, um
25 km vestan við Edinborg, ár-
ið 1988. Það var steingervinga-
safnari að nafni Stan Wood
sem átti leið framhjá veggnum
og sá að hér var eitthvað at-
hyglisvert á ferðinni. Hann
keypti vegginn, og skýrði
skriðdýrið Edda Eðlu (Lizzie
the Lizard).
Nafnið er heldur fljótfærn-
islegt, því þó þetta sé skriðdýr
er ekki þar með sagt að það sé
eðla. Aldursgreiningar benda
til þess að aldur dýrsins sé um
340 milljónir ára, eða 40 mill-
jón árum eldra en áður þekkt
skriðdýr. Það er frá upphafi
kolatímabilsins svo kallaða,
eða frá þeim tíma þróunarsög-
unnar er froskdýr réðu lögum
og lofum á jörðinni. Eddi Eðla
er miklu betur varðveittur en
aðrir steingervingar gamalla
skriðdýra, og því binda steing-
ervingafræðingar miklar vonir
við að rannsóknir á dýrinu geti
varpað mikilvægu ljósi á þróun
skriðdýra á jörðinni. skriðdýr-
in urðu með u'ð og tíma mjög
fjölbreytileg og útbreidd og
Risaeðlurnar ríktu á jörðinni
um langt skeið. Þá er talið að
fuglar séu komnir af skriðdýr-
um.
Stan Wood, sem hefur
framfæri sitt af því að kaupa og
selja steingervinga, bauð Edda
Eðlu til sölu fyrir 207.000
pund. Sú fjárupphæð var fjár-
sveltum söfnum í Skotlandi of-
viða, en Náttúrugripasafnið í
Stuttgart í Vestur-Þýskalandi
bauð 180.000 pund fyrir
steingervinginn. Verslunar-
og Iðnaðarráðuneytið kannaði
hvort hægt væri að stöðva söl-
una með einhverjum hætti til
að halda þessum einstaka
steingervingi innan landa-
mæra StóraBretlands, en
komst að því að skriðdýrið
væri í raun ekki merkilegra en
hver annar kolamoli, þ.e.
steinmoli sem mætti selja
hvert sem væri.
Talsmenn Náttúrugripa-
safnsins í Stuttgart sögðust
eiginlega ekki ágirnast Edda.
Þeir hefðu bara boðið í dýrið til
að forða því frá því að lenda í
einkasafni, þar sem vísinda-
menn hefðu enga möguleika á
að rannsaka það. Sem stendur
er Eddi á sýningu í Þjóðminja-
safni Skotlands, og það stend-
ur yfir fjársöfnun til að geta
boðið í hann. Safnamenn hafa
lagt fram um helming kaup-
verðs, og nú er höfðað til þjóð-
arstolts skota að þeir leggi sitt
fram til að tryggja að Eddi
verði áfram í Skotlandi um
aldur og ævi. Þá hefur dýrinu
enn ekki verið gefið vísinda-
legt heiti, en það heyrist hvísl-
að að ef einhver einstaklingur
reiðir fram þær fúlgur sem
þarf til að kaupa Edda, megi
vel vera að dýrið fái nafn vel-
gjörðarmanns síns.
í raun er þetta spurning um
þjóðarstolt, því steingervinga-
fræðingar láta sér í léttu rúmi
liggja hvar Eddi verði geymd-
ur, svo fremi sem hann sé að-
gengilegur fyrir vísindamenn.
Þá eru margir breskir vísinda-
menn enn þeirrar skoðunar að
vegna niðurskurðar og fjár-
skorts við breska háskóla, sé
Eddi betur geymdur í Þýska-
landi.
Byggt á
Science og Nature
ÞJÓÐLÍF 109