Tímarit Máls og menningar - 01.05.1943, Side 112

106
TIMARIT MALS OG MENNINGAR
lýðum ljóst, að landnemarnir voru ekki tómir afdankaðir höfðingjar, þótt
gagnlegur slæðingur væri af þeim, heldur „rnargir eða flestir af ættum, sem
engar mannvirðingar áttu sér lengra fram“ og Itöfðu allt neðan frá svívirtum
þrælnum þá tilfinning og heitstrenging að rfsa í virðingu, vera rísandi bænda-
stétt eftir uppflosnunina úr átthögum, stétt á útleið til frelsis úr naumtt landi
og konungskúgun (og stórbændaánauðinni á norskum smábændum á þessum
myrkurtímum miðalda). Byltingarblær íslenzka ríkisins og ættgöfgistrúin
rekast lítið á, en liitt fær vitanlega aldrei staðizt, sem Ernst Sars hélt fram
og margir síðan, að höfðingjamir norsku hafi safnazt á Islandi í þeim helga
tilgangi að varðveita þar það íhaldsástand, sem Haraldur hárfagri gerði
landrækt.
Mjög er þó auðskilið um surna menn, að þeir séu eingöngu niðjar slíkra
höfðingja, hrörnuð aðalsætt, og ýmsir vilja ekki vera þrælaættar af ótta við
þann hyltingarkeim, sem fylgi því að vera beturfeðrungur.
Fyrsti bókarhlutinn, Landnám, er geysilega víðtækur, og síðasti kafli þess
Iiluta, Tilraunin (hls. 85—101) veitir efni til að hugleiða vikur, mánuði og
ár. Þar ræðir ekki aðeins um vitandi tilraun landnemanna til að gera sér far-
sælt ríki úr Garðarshólma, heldur um tilrattn náttúru eða forsjónar til þess
frá upphafi til næstu árþúsunda. Tilraunin gat riðið þjóðinni að ftillu, svo
öfgafull sem hún varð og þvert ofan í eðli og ætlanir landnemanna. „Sótt vai
til sjálfræðis, lent í áþján, til auðlegðar, beðin fátækt, til frægðar, hlotin
fyrirlitning. Raunsær kynstofn verður að draumamönnum. Svo fjarstæð verð-
ttr tilveran, að íslendingar virðast stundum hugsa meir um að seðja ímyndun
sína en soltinn maga. Og þar sem venjulegast hefttr verið, að ntenningin
kæmi að sunnan, er hér eitt dæmi þess, að heill bálkttr hinna voldugustu
þjóða fái gulltöflur fornmenningar sinnar norðan frá yzta hafi.“
„Hefði fornmenningin og fornbókmenntirnar verið eini tilgangurinn með
sögu og tilveru Islendinga, hefðtt þeir átt að deyja drottni sínum um 1400.
Er það skipulagsleysi í rannsóknarstöðinni eða þrjózktt þeirra sjálfra að
kenna, að þeir lifðti af og lifa enn?“ Hver varð árangur þess á alþjóðakvarða?
„Var hann ekki annað en bókmenntir, sem heimurinn vill ekki líta við og
yfirleitt standa fornritunum að baki, sjálfmenntun bláfátæks sveitafólks, sjálf-
stæðisbarátta vopnlausrar smáþjóðar, viðleitni til efnahagslegra umbóta í ör-
smáum stíl? Ekki annað? En hver veit, nema á þessum öldum komi í ljós
dýpstu rök íslenzkrar sögtt, tilraun, sem á sér enn almennara gildi en hin
fyrri?“
„Að líkindum munu óbornar kynslóðir jafna þeim árum, sem nú ertt að
líða, sem örlagastundu við sjálfa landnámsöldina. En þekkjum vér, sem erum
að lifa þau, vitjunartíma vorn betur en landnemarnir forðttm----?“
Þessar greinar henda meðfram til tveggja síðari binda ísl. menningar, þai
sem vænta má nokkurra svara við spurningunum og nánari skýringar hinnai
eilífu ráðgátu, til hvers þjóðin lifir. En í Íslenzkri menningu er ekki aðeins
spurt nýrra spurninga, heldur svarað mörgtt því, sem snjallir menn hafa glímt