Tímarit Máls og menningar - 01.12.1963, Síða 87

UMSAGNIR UM BÆKUR
breima læSur hvessa
yndisgrcenar helsjónir
á snuSrandi silfurrefi
slœ ég
ég slœ út tigli
Þetta eru mjög vel heppnaðar og raun-
sæjar þjóðlífsmyndir; ég gizka á að sú fyrri
sé úr Dómkirkjunni og sú seinni úr Lido.
Spilamennskan táknar þá „fullkomnu ró-
semi“ sem frá segir í kvæðinu um Klepp
vorrar plánetu.
í ræðu sinni á landsfundi Samtaka her-
námsandstæðinga haustið 1962 (sjá Tíma-
rit Máls og menningar 4.-5. 1962), fáum
mánuðum fyrir útkomu ÓljóSa, komst Jó-
hannes svo að orði að eina leiðin til þess að
barátta samtakanna mætti verða sigursæl
væri „að beina svo hreinum og sterkum
spegli að ásýnd þjóðarinnar að hún sjái
sjálfa sig í gegn — læri að þekkja og óttast
slysni sína og mein“. Þessi orð lýsa vel því
sem OljóS leitast við að gera, einkum í
tveimur fyrri köflunum: að beina spegli að
ásýnd þjóðarinnar svo að hún sjái að sér og
bæti ráð sitt, að vera hugvekja og ádeila.
Eg held því að réttmætt sé og gagnlegt að
athuga þau nokkuð frá sjónarmiði ádeilu-
skáldskapar.
Að kunna að takmarka sig, beina árás
sinni (eða spegli) að tilteknum, skýrt af-
mörkuðum og konkret dæmum, er án efa
eitt meginskilyrði þess að geta ort góða
ádeilu. Jóhannes hefur tilhneigingu til að
fara í gervi spámannsins sem er að boða
heimsendi. Hann sér hvarvetna upplausnar-
merki, og sum kvæðin verða líkt og mynd-
ir sem ekki eru í fókus; ádeila verður að
vera í fókus. Hann deilir á heiminn, öldina,
mannskepnuna, Islendinga; en þetta er of
almenns eðlis; ádeila sem beint er gegn
öllum hrín ekki á neinum. Stundum virðist
skeytunum ekki vera beint í rétta átt, t. d.
í afstöðunni til vélvæðingar og tækni:
... kyrtilskrýddur jóSurmeistari
vélmjólkar aumingja búkollu gömlu
„Á þessari rímlausu skeggöld".
Þetta minnir á það þegar rómantísk
skáld voru að yrkja ádeilukvæði um eim-
reiðir á öldinni sem leið. Og viðvíkjandi
DraumkvœSi IX: það væri mikill misskiln-
ingur að kenna þróun tækninnar um tor-
tímingarhættuna; meinið er ekki þróuð
tækni, heldur vanþróuð samfélagsform.
Annað skilyrði góðrar ádeilu virðist vera
að skáldið sýni sjálfsöryggi og yfirburði.
(Hér er að sjálfsögðu aðeins átt við hug-
blæ verksins; í raun og veru kann skáldið
að vera rúmfastur sjúklingur eða dauða-
dæmdur fangi; það sem máli skiptir er að
í ádeilunni komi persóna hans sjálfs ekki
fram sem vandamál eða tilefni efasemda.)
í ÓljóSum ber þó meira á íróníu og sjálfs-
háði sem stundum veldur klofningi í kvæð-
unum og hefur lamandi áhrif, sérstaklega
sem endir kvæðis. Mér finnst t. d. orka tví-
mælis að enda formálskvæðið á írónískum
tón; veikir það ekki einingu þess og áhrifa-
mátt? Og niðurlagið á Dœgurlagi III er ger-
samlega út í hött.
Af hverju markast hugblær jafnvel flestra
ádeilukvæðanna í ÓljóSum meira af efa og
vonleysi en af sjálfsöryggi? Svarið er vitan-
lega ekki að Jóhannesi hafi bara mistekizt
— frá listrænu sjónarmiði — að finna rétt-
an hugblæ, heldur kemur hér til mat hans
á íslenzkum þjóðfélagsveruleik og lífsskoð-
un hans í heild.
Lítum aftur á fyrrnefnda ræðu skáldsins.
Ilonum er mjög myrkt fyrir augum; og
lionum sýnist að rangt sé að deila á ein-
staka stjórnmálaflokka eða stéttir eða
valdsmenn fyrir það hvemig málum er kom-
ið. „Það er þessvegna þjóðin öll — öll lýð-
veldiskynslóðin — sem ábyrgðina ber, ekki
einungis þeir sem styðja uppgjafarstefnuna
eða láta hana afskiptalausa, heldur einnig
við sem barizt höfum á móti henni frá upp-
357