Tímarit Máls og menningar - 01.09.1984, Síða 71

Baráttan um raunsæid
kalla framandgervingu veruleikans virðist oft einskorðast við framandgerv-
ingu tungumálsins; mál bókmenntanna reyndu þeir að greina frá öllum
öðrum notkunarsviðum málsins, og gerðu ráð fyrir að skáldverk myndi
sjálfstœðan málheim sem biður okkur að skoða sig. Sá veruleiki sem
framandgera átti vill þá gleymast, en ennfremur vill gleymast að málið er
hluti af veruleika okkar; ef skáldverk raskar vanabundnum tengslum tákn-
myndar og táknmiðs í einhverri tiltekinni orðræðu, þá gerir verkið okkur
jafnframt meðvituð um samsvarandi tengsl í öðrum boðskiptum. Ef svo
væri ekki hefðu bókmenntir endanlega rofnað frá lifuðum veruleika okkar.
— Formalistarnir leituðust við að gera bókmenntafræðina að vísindagrein
sem óháð væri félagslegum og siðrænum vandamálum. En eins og sumir
þeirra komu seinna auga á, voru þeir sí og æ að fella siðferðilega dóma, því
þeir álitu nefnilega gott í sjálfu sér að framandgera. En hvers vegna á að rifta
vanabundinni skynjun veruleikans; hvers vegna á að sjá hann og skoða í
nýju ljósi? Hvers vegna ættum við að vera okkur meðvitaðri um notkun
tungumálsins? Hvað ætti helst að framandgera með tungumálinu eða öðrum
táknkerfum? Þegar Brecht tekur nokkru seinna að móta fagurfræðikenn-
ingar sínar sem einnig byggja á vissri framandgervingu („Verfremdungs-
effekt“) lítur hann svo á að þetta séu allt pólitískar spurningar. Vikið verður
frekar að skoðunum Brechts hér á eftir.
Formalistarnir ástunduðu í raun tvenns konar tvískiptingu tungumálsins.
Þeir drógu fyrrnefnda línu á milli skáldskaparmáls og annarrar málnotkun-
ar, og það á óþægilega einstrengingslegan hátt sem flestir strúktúralistar áttu
svo eftir að taka í arf.5 Síðan setja þeir upp samsvarandi andstæður er þeir
fjalla um framandgerðan skáldskap sem rís gegn bókmenntahefðinni. Ef við
leyfum okkur að grafa undan fyrrnefndu skiptingunni getur sú síðari orðið
mun handhægari við skilgreiningu togstreitunnar milli módernisma og
ríkjandi hefðar. Ein ástæða þess að bókmenntahefð sú sem rætur festi í
Evrópu á 19. öld (og þá sérstaklega raunsæisprósinn) varð svo lífseig að hún
hefur þraukað fram á okkar daga, held ég að sé sterk tengsl hennar við aðra
samtíðartexta. Þegar samfélög Evrópu taka að mótast í ríkara mæli af ört
vaxandi miðstéttum, aukast opinber boðskipti verulega; hin borgaralega
menning nærðist á gríðarmiklu lesefni sem flutti henni vitneskju úr hinum
ýmsu greinum. Rithöfundar, sem oft voru ekki síður undir áhrifum vísinda-
rita en skáldverka, vildu ekki láta sitt eftir liggja að lýsa mannlífinu á þessum
nýju tímum stórborga, stóriðnaðar og kapítalisma, og sumir reyndu að skrá
það allt að því kerfisbundið í skáldsagnaflokkum (t. d. Balzac og Zola). I
eðli sínu jafnt sem yfirbragði verður bókmenntahefðin hluti hinnar grósku-
miklu borgaramenningar, og það allt eins þótt hún beini spjótum sínum
efnislega gegn ýmsum þáttum þeirrar menningar.
421