Tímarit Máls og menningar - 01.05.1985, Síða 32

Tímarit Máls og menningar
altækt (þ. e. universale, sameiginlegt mörgu) hinu merkingarbæra tákni
hugsunarinnar, til dæmis þessu nafni, „rós", (hoc nomen ,,rosa“), þegar
engar rósir eru til sem það gæti verið sameiginlegt."5 Með öðrum orðum:
eru tegundir og fylkingar eitthvað jafnvel þótt ekkert sé til sem fellur undir
þær? Nokkru síðar, þegar hann er búinn að setja fram þá almennu kenningu
sína að ekki sé til neitt altækt nema í mannlegri hugsun og máli, svarar
Abelard spurningu sinni: nöfn geta engan veginn verið altæk þegar hlutirnir
sem þau eru nöfn á eru horfnir; þá er ekki lengur hægt að fella með þeim
dóma um marga hluti (af því að enginn hlutur er til sem þau tákna), og því
eru þau engum hlutum sameiginleg, svo sem nafnið „rós“ þegar engar
fyrirfinnast rósirnar. En eigi að síður hefur nafnið enn merkingu í hugsun-
inni þótt hlutinn sjálfan, merkingarmiðið, skorti, því ella væri merkingar-
laus setningin: „engin rós er til“.6 Sem sagt, orð um tegundir og fylkingar
(og reyndar önnur orð líka) geta haft merkingu án þess að vísa til neins.
Hér er rétt að staldra örlítið við. Eco hefur sjálfur gefið í skyn að setning
hjá Abelard hafi verið ein af „heimildunum" fyrir titli bókarinnar.7 Af því
má þó ekki draga þá ályktun að með því að lesa Abelard getum við fundið
einhvern allsherjarlykil að bók Ecos. Skilningur á titli sem slíkum er ekki
endilega lykill að verkinu sem ber titilinn — hvað ætli við séum svo sem nær
skiningi á Húsinu á sléttunni, til dæmis, þótt við komumst að því af hverju
verkið heitir þessu nafni? I öðru lagi, þá er víst að fleira en setning Abelards
býr að baki titlinum.8 A hinn bóginn má færa fyrir því nokkur rök að
setning Abelards og ekki síður málheimspekin sem er baksvið hennar
endurómi hér og þar í bókinni. Að þessu verður vikið á eftir þegar við
hugum nánar að heimspeki Vilhjálms af Baskerville.
Vangaveltur Porfýríusar og Boetíusar um fylkingar og tegundir voru
upphaf mikilla heimspekilegra rökræðna um stöðu hins altæka í veröldinni
sem lesendur hafa aðeins fengið smjörþefinn af í spurningunum sem lagðar
voru fram hér að ofan. Þessar rökræður eru enn óútkljáðar, en sögulega séð
má skipta þeim í nokkrar lotur, og þar af voru tvær háðar á miðöldum. Ef
hægt er að tala um sigurvegara, þá voru það þeir Pétur Abelard og
Vilhjálmur af Ockham, hvor í sinni lotu. Þeir héldu raunar fram áþekkum
kenningum þótt ekki séu þær að öllu leyti samhljóða. Hér er ekki um það að
ræða að skoðun sé kveðin endanlega í kútinn og deilan haldi áfram vegna
þess að nýjar skoðanir komi fram, heldur koma sömu sjónarmiðin fram
aftur og aftur í nýju sambandi. Kenning Ockhams, sem líka má heimfæra
upp á Abelard, er oft kölluð nafnhyggja (nominalism) um hið altæka, og
kveður hún svo á að nöfnin ein séu sameiginleg mörgu; það er sem sagt
nafnið „maður“ sem er Sókratesi og Xanþippu sameiginlegt. Hin öndverða
skoðun sem segir að til orðsins „maður“ svari ákveðinn eiginleiki sem sé
166