Tímarit Máls og menningar - 01.05.1985, Qupperneq 35

Ilmur af nafni rósarinnar
tveggja er til þess fallið að leiða menn frá hinum opinberuðu sannindum.
Hver var svo Vilhjálmur af Ockham? Hvað kenndi hann? Hvernig kemur
fram að hann sé fyrirmynd Vilhjálms af Baskerville? Þessum spurningum
verður nú reynt að svara eins og kostur er í örstuttu máli. Víkjum fyrst að
þeirri síðustu.
Eco segir að í upphafi hafi hann hugsað sér Ockham sjálfan sem spæjar-
ann í sögu sinni en svo hætt við það vegna þess að hann hafi ekki fellt sig við
Ockham sem manneskju.10 Hann lætur líka „hinn hugbjarta dulhyggju-
mann“ Ubertino segja um Ockham: „Mér er ekki um hann. Þetta er maður
án innri elds, eintómur heili, ekkert hjarta.“ Vilhjálmur af Baskerville svarar:
„En heilinn er góður.“ (57) Svo að á endanum varð Ockham bara fyrirmynd
spæjarans, en fékk þó að vera með í sögunni í eigin persónu sem fjarstaddur
vinur hans. Með því að láta Vilhjálm af Baskerville og Vilhjálm af Ockham
vera tvo menn en ekki einn getur Eco gefið söguhetju sinni fleiri blæbrigði
en ella. Hvað hugmyndir áhrærir kemur þetta fyrst og fremst fram í því að
Vilhjálmur af Baskerville dáir Roger Bacon (1220? —1292). Ég hygg hins
vegar að Ockham hafi verið hér um bil ósnortinn af hugmyndum Bacons,
sem var umfram allt boðberi nýrra og fornra náttúruvísinda eins og glöggt
kemur fram í Nafni rósarinnar. Gleraugnasagan öll gæti því staðist — elstu
heimildir um stækkunargler á Vesturlöndum eru frá Bacon — sem og hug-
myndir um vélar sem eignaðar eru Bacon í bókinni: Bacon spáði því að hag-
nýt vísindi leiddu af sér bíla, vélbáta og flugvélar, sem var, á þeim tíma,
brjáluð hugmynd. Vilhjálmur af Baskerville er margbrotin manneskja meðal
annars vegna þess að í honum togast á glaðbeitt vísindatrú, sem hann hefur
frá Bacon, og eins konar efahyggja, sem hann hefur frá nafna sínum.
Vilhjálmur af Ockham fæddist einhvern tíma á milli 1280 og 1290 í
þorpinu Ockham skammt frá Lundúnum. Hann gekk ungur í grámunka-
regluna, reglu heilags Frans. Hann var við háskólann í Oxford fyrst sem
námsmaður og síðan sem fyrirlesari frá 1309 til 1324, er hann var kallaður til
Avignon til að svara til saka fyrir trúvilluákæru. Þar dvelst hann næstu
fjögur árin án þess að úrskurður sé kveðinn upp í máli hans. Þessi Avignon-
ár var Ockham óhemju ötull við skriftir og eru flest helstu heimspekirit
hans frá þeim tíma. Meðal þeirra má nefna höfuðritið Agrip rökfrœbinnar
(Summa logicae) og Quodlibeta og auk þess ritskýringar við rökfræðirit
Aristótelesar, Isagoge Porfýríusar og Sententiae Péturs Lombards. I Avign-
on lét Ockham að sér kveða í deilum um fátækt Krists og postulanna (sem
eftir því sem Vilhjálmur segir Adso snerust í rauninni um lögsögu kirkjunn-
ar um jarðneska hluti, 324). Svo fór að lokum að Ockham og Michaele frá
Cesena — hann kemur nokkuð við sögu í Nafni rósarinnar — flýðu saman
frá Avignon og leituðu verndar í Múnchen („Munkaborg" í sögunni) hjá
TMM 111
169