Tímarit Máls og menningar - 01.05.1985, Side 36

Tírnant Máls og menningar
Lúðvík IV. keisara af Róm og hertoga Bæjaralands. Talið er að þar hafi
Ockham endað ævina í plágunni miklu í kringum 1350 eins og sagt er að
nafni hans af Baskerville hafi raunar líka gert (465). I Múnchen ritaði
Ockham einkum um vald páfa, samband ríkis og kirkju og trúarlega köllun
kirkjunnar. Nafni hans og vinur af Baskerville setur fram ágrip af þessum
kenningum í ræðu sinni yfir sendinefndunum í Nafni rósarinnar (331).
Þekkingarfræði og verufræði Ockhams er í flestum greinum á öndverðum
meiði við bæði nýplatónskar kenningar og aristótelískar, að minnsta kosti
eins og þær síðarnefndu voru túlkaðar af fyrirrennurum Ockhams á miðöld-
um. Ockham taldi að ekkert sé til annað en einstaklingar (þ. e. einstakir
hlutir) og eiginleikar þeirra sem sjálfir séu einstaklingar. Hann hafnar þar
með þeirri skoðun að til sé eitthvað altækt. Flestir fyrirrennarar hans skýrðu
setningar á borð við „Sókrates er maður“ sem samband einstaklings við
altækt, óhlutstætt fyrirbæri, „mennsku", sem sögð er búa í Sókratesi.
Samkvæmt Ockham er ekki um neitt slíkt samband að ræða. Þessi setning er
sönn ef og aðeins ef orðin „Sókrates" og „maður“ tákna einn og sama
hlutinn, það er, einstaklinginn Sókrates. Orðið „maður“ táknar Sókrates
vegna þess að það er satt um Sókrates að hann sé maður. Það sem menn hafa
talið vera altækt eru einfaldlega tákn sem vísa til margra einstaklinga. Adso
segist líka oft hafa heyrt meistara sinn „tala með mikilli tortrjggni um
altækar hugmyndir og af mikilli lotningu um hið einstaka" (32). I þekking-
arfræðinni verður svo hliðstæð breyting, því Ockham getur vitaskuld ekki
litið fyrirvaralaust á vísindin sem þekkingu á hinu altæka. Sjálfum sér
samkvæmur snýr hann blaðinu við og kennir að hin eina trausta þekking sé
sjálfur verknaðurinn að skynja beint raunverulega einstaka hluti og eigin-
leika þeirra, svo sem eins og skynjun lesandans á þessum svörtu stöfum
núna. Þetta kallar Ockham cognitio intuitiva sem orðasambandið „bein
skynjun" nær nokkuð vel á íslensku. Öll önnur þekking er reist á þekkingu
af þessu tagi.
I Nafni rósarinnar koma þessar hugmyndir skýrast fram í þremur sam-
tölum þeirra Vilhjálms og Adsos: fyrst þar sem Vilhjálmur er að skýra fyrir
Adso hvernig hann hafi ráðið gátuna um gæðinginn Brunellus (bls. 31—32)
og svo í tveimur samtölum þeirra um sannleikann þar sem Adso getur ekki
annað en undrast efahyggju meistara síns (bls. 192 — 195 og bls. 458—459).
Þessar hugmyndir láta mjög á sjá í íslensku þýðingunni og eru á stundum
alveg óþekkjanlegar. I orðaskiptunum um Brunellus á Adso að láta í ljósi
hina hefðbundnu afstöðu til þekkingarinnar þar sem hann segir: „Verðum
við ekki að segja þá að bók náttúrunnar tali einungis til okkar um eiginleika,
eins og margir mætir guðfræðingar kenna?“ (31) Þar sem hér stendur „eigin-
leikar“ hefur ítalskan „essenze“, sem ætti að vera „eðli hlutanna“ eða „eðlis-
170