Tímarit Máls og menningar - 01.09.1987, Blaðsíða 117

Opinberir embættismenn stund-
uðu purkunarlaust einkarekstur og
veittu sjálfum sér og hver öðrum
tilskilin innflutningsleyfi á sama
tíma og innflytjendur án pólitískra
sambanda fengu með engu móti
kríað út nauðsynleg leyfi og skildu
ekki það lögmál hins frjálsa fram-
taks, að sá sterki neytir jafnan afls-
munar og aðstöðu og verður ofaná.
(5 13)
Það sama er uppi á teningnum því nær í
hvert sinn sem vikið er að nýguðfræðinni.
Þar lætur höfundur sér ekki nægja að end-
ursegja viðbrögð sögumanns, heldur ryður
honum til hliðar í heilagri vandlætingu yf-
ir loðmulluhætti og andlegri vesöld:
Hér átti allt að vera uppá þann nýja
móð andatrúar og guðspeki sem
fest hafði rætur víða í kirkjunni og
var á góðum vegi með að byggja út
öllum helstu kennisetningum
kristinnar trúar og gera hana að
moðkassa loðmullulegra trúarvið-
horfa úr öllum áttum, enda var ís-
lenska kirkjan orðin að viðundri
hvarvetna meðal kristinna manna í
nálgum löndum. (5 198)
í slíkum dæmum færist sagan miklu
nær því en fýrr að vera ódulbúin sjálfsævi-
saga og deilurit. Ymis dæmi um misræmi
innan verksins mætti nefna. Sigurbjörn
Einarsson er t.a.m. aldrei kallaður annað
en „átrúnaðargoðið" í Jakobsglímunni, en
hins vegar hefur höfundur eftir á að hyggja
ekki þóst komast hjá að nefna hann fullu
nafni í Skilningslrénu og Úrsnöru fuglarans.
í annað skipti sem hann er nefndur stendur
þessi klausa:
Sterkustu áhrifin til meðvitaðrar af-
stöðu komu síðan frá Sigurbirni
Einarssyni sem nú var orðinn dós-
ent í guðfræði og hafði lengi verið
átrúnaðargoð mitt einsog kannski
Umsagnir um bxkur
mátti Iesa milli lína í þriðju bók
þessa bálks. (5 145).
„Átrúnaður" Jakobs sögumanns (og
höfundar) á Sigurbirni Einarssyni verður
reyndar auðskilinn. Hann er annars vegar
fulltrúi þeirrar guðfræðistefnu sem dreng-
urinn hefur numið í KFUM og tekur jafn-
framt einarða afstöðu í herstöðvamálinu
með þeim málstað sem móðir Jakobs hefði
gert að sínum. Við þetta bætist málsnilld
hans og ótvíræð skáldskapargáfa. Óneitan-
lega hefði verið fróðlegt að sjá þá tvo leidda
saman, sem ekki verður, og tekur Jakob þó
viðtal við hann fýrir kristilegt skólablað.
Sigurbjörn kemur ekki fram sem persóna,
aðeins ritsmíðar hans eru raktar.
Meðal snjallra mannlýsinga verður séra
Friðrik Friðriksson einna minnisstæðast-
ur, og ekki verður hjá komist að nefna
hann fullu nafni. Þá vaknarspurningin um
hvort þessi dulnefnaleikur er ekki að verða
höfundinum fjötur um fót, hvort ungl-
ingsárunum hefði ekki betur hæft hreint
sjálfsævisöguform.
Einn af helstu töfrum fyrri bókanna felst
í því hvað sjónarsviði hins unga sögu-
manns er þar trúlega fylgt lengst af, hvern-
ig barnið er berskjaldað látið uppgötva
veröldina með undrum hennar og skelf-
ingum. Þeir dagar eru þegar hér er komið
Iiðnir og eiga ekki afturkvæmt. Á stöku
stað í Skilningstrénu reynir höfundur að
tengja atburði við bernskuveröld drengs-
ins (brunnurinn og dauðinn 194, spegill-
inn 235), en verðurekki verulega sannfær-
andi. í Úr snöru fuglarans er þó í lokin
spunninn þráður sem tengist atburðum
upphafsbókarinnar á óvæntan og áhrifa-
mikinn hátt.
Söguefni síðari bókanna eru ekki eins
þakklát og hinna fyrri. Sögumaðurinn er
orðinn meiri einfari, óöruggur og um leið
fullur sjálfsþótta, bækurnar fuliar af innri
togstreitu, stéttarlegri og trúarlegri, og
379