Tímarit Máls og menningar - 01.02.1989, Síða 60

Tímarit Mdls og menningar
tengsl séu mönnum gjarnan dulin. Kenningin segir aldrei einungis að svona
gerist hlutirnir, heldur segir hún okkur líka hvað við eigum að gera, ef við
viljum hafa áhrif á það hvernig hlutirnir gerast. Hagfræðikenningar eru
skýrasta dæmið um þetta, enda stýra þær beinlínis ákvörðunum manna í
efnahagsmálum. Kenningar í félagsfræði, sálarfræði og öðrum greinum fé-
lagsvísinda hafa sambærileg áhrif: þær segja okkur allar hvað við eigum að
gera til að breyta heiminum.5 Þannig eru þessi fræði farin að semja fyrir
okkur söguna, en yfirleitt án þess að okkur sé það ljóst og án þess að um
heilsteypta frásögn sé að ræða. Afleiðingin verður sú að við missum sjónar
á allri sögulegri framvindu: í stað sögunnar, þar sem aðstæður manna,
skapgerð, áform og athafnir tvinnast saman í skiljanlega heild blasir við
okkur annarlegt samhengi félagslegra, efnahagslegra eða sálrænna afla sem
þarf að beisla eða virkja eins og fallvötnin.
Að ætla sér að losna undan hinu breytilega og afstæða gildismati sagn-
fræðinnar og sögukennslunnar með því að fara út í vísindi félagslegra kerfa
og afla er því ekki annað en misheppnuð flóttatilraun.6 Vandinn er eftir
sem áður að verðmætin sem lögð eru til grundvallar í sögu geta verið og
eru oft ólík og sagan sjálf ólík eða önnur eftir því. Og það setur svo málið í
hnút að þessi gildi eru eða virðast undirstöðulaus, háð hverfulum geðþótta
eða vafasömu mati. Hver segir að það sé þjóðin eða frelsið eða jafnréttið
eða vísindin og tæknin sem skipti máli? Og hverju breytir það þó að hvert
okkar hafi þessa trú eða skoðun á því hvað máli skiptir, ef engu traustu
gildismati er til að dreifa? Er ekki ljóst að sagan og sögukennslan verða
ekki annað en vígvöllur ólíkra skoðana eða réttara sagt vígvöllur þar sem
slagurinn er þegar genginn yfir og engar skoðanir lengur uppistandandi?
Hefur þá ekki tómhyggjan þegar sigrað og ekki annað að gera en sætta sig
við það? Og er nokkur ástæða til að harma þetta, ef það er rétt sem tóm-
hyggjan segir okkur að hinar dauðu skoðanir á því hvað máli skipti, t.d.
þjóðin eða frelsið, hafi hvort sem er aldrei verið annað en hreinn tilbúning-
ur og blekking?
Tómhyggjan freistar okkar líka, því að hún býður upp á nýstárlegan
kost. Úr því að ekkert skiptir í sjálfu sér máli þá getum við látið það skipta
máli sem okkur sýnist hverju sinni; við erum óháð öllu gildismati og frjálst
að skapa okkar eigin gildi, ef við kærum okkur um. Þannig réttir tóm-
hyggjan okkur vopnin aftur upp í hendurnar. Við megum skoða söguna
eins og okkur sýnist! Spurningin er þá sú hvernig við kærum okkur um að
gera það. Hvaða gildi ættum við að leggja til grundvallar skoðunum okkar
á sögunni og vali okkar á sögulegu efni? Nú er það að öllu leyti undir okk-
ur sjálfum komið hvernig við svörum þessari spurningu, því að við höfum
að því er virðist ekkert öruggt til að miða við. Það eru engin varanleg gildi
50