Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Side 77

þessar konur svíkja menn sína frá sjónarhorni karlanna. Gvendur sonur
Bjarts líkist föður sínum einsog Sigvarður fsak og báðir hafa kunnáttu til að
taka við búi — munurinn er þó sá að Bjartur missir jörð sína áður en til þess
getur komið. Eleseus sonur ísaks fer til Ameríku einsog Nonni; sá fyrrnefndi
er þar með úr sögunni en Nonni lærir söng og oft er gefið til kynna að hann
sé sá eini af sögupersónum Sjálfstæðs fólks sem hafi átt sér framtíð, og
minnist þessara liðnu ára síðar.
Líkindin eru ekki tilviljun; miklu fremur er einsog Halldór sé að segja sögu
fsaks aftur, með öfugum formerkjum. Bjartur er fórnarlamb hinnar
hamsúnsku hugmyndafræði. Hann þráir sjálfstæði, stritar linnulaust en
kemst ekkert áleiðis, þvert á móti versna kjör hans. Hann er grimmur
harðstjóri sinnar fjölskyldu, en sjálfur fórnarlamb grimmúðlegs skipulags,
smábóndi sem er ginningarfífl stórbænda. í þessu var hin þjóðfélagslega
ákæra fólgin. f lok bókarinnar er svo málsgrein sem ekki er hægt að lesa
öðruvísi en sem svar við niðurlagi Hamsuns um hinn eilífa landnámsmann,
hér líkt og þar tekur höfundur til máls: „Sagan af Bjarti í Sumarhúsum er
saga mannsins, sem sáði í akur óvinar síns alt sitt líf, dag og nótt“ (bls. 524).
Myndin í lokakaffanum, þar sem Bjartur heldur á ný af stað í enn vonlausari
ferð en fyrr, undirstrikar þetta. Hún er sótt í Útilegumann Einars Jónssonar,
en sú stytta hafði djúp áhrif á Halldór ungan.19 ísak er orðinn landlaus öreigi
með fjölskyldu sína á bakinu.
* * 5E
Vandamál bænda eru vissulega til umræðu í Sjálfstæðu fólki. Hér er ádeila
á sveitarómantík í bland við umræðu um kaupfélagsmál og stefnu Jónasar
frá Hriflu. Auk smábænda og stórbænda eru hér meðalbændur (Fjallkóng-
urinn), sem eru þeir einu sem eiga möguleika á að öðlast sjálfstæði stórbænd-
anna. Bjartur tekur ávallt sauðkindina fram yfir mannfólkið, og kúguð
fjölskylda hans fær útrás við að drepa kindur. Rósa fær allt að því fullnægingu
við það,20 og Helgi hefnir sín á föður sínum með því að drepa fyrir honum
féð undir yfirskini draugagangs, en þann atburð sótti Halldór í blaðafrétt frá
þriðja áratugnum.
En Sjálfstætt fólk er fráleitt vandamálabók; húmor hennar er ómótstæði-
legur og höfundur tekur jafnan góða sögu fram yfir móralskan boðskap,
hann er ekki stöðugt að „pólítisera“ (einsog Hamsun segir um Ólínu í Gróðri
jarðar, bls. 95). Mestum hæðum nær verkið þó í persónusköpuninni. Hér
tókst Halldóri að búa til aðalpersónu sem lesendum fannst að væri sótt í
þjóðardjúpið, og hafi Bjartur ekki verið sóttur í þann stað er hann alltént
kominn þangað nú, orðinn óafmáanlegur hluti af sjálfskilningi íslensku
TMM 1996:3
75