Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Side 78

þjóðarinnar. Kannski eru Halldór Laxness og Knut Hamsun síðustu þjóð-
skáld Norðurlanda, í þeim skilningi að öll íslenska og norska þjóðin lét sig
varða skáldskap þeirra. Þetta hlutverk er nú úr sögunni, ekki vegna þess að
seinni tíma höfundar séu svo miklu lakari en þessir menn voru, heldur vegna
þess að bókmenntirnar hafa ekki sama rými lengur í hugarfari þjóða. Hlut-
verk þjóðskáldsins tilheyrir nítjándu öldinni, þessum tíma þegar félagsfræði,
sálfræði og fjölmiðlun eru á frumstæðu byrjunarstigi, en skáldskapurinn
lykill alls sjálfsskilnings. í Noregi var það nánast opinber titill að vera
„digterhovding", og margt bendir til þess að það hafí verið Hamsun um megn
að gegna þessu hlutverki; það hafí aukið bæði mikilmennskubrjálæði hans
og óöryggi. Hérlendis var hægt að halda þessari stöðu lengur, og enginn hefur
gegnt henni betur en Halldór Laxness — kannski er hann síðasta þjóðskáld
Evrópu.
Það er mikil kúnst að vekja samúð með Bjarti, jafn fráhrindandi og hann
er í mörgum gerðum sínum. Það tekst af því hann er gagnstætt ísaki orðsins
maður, maður skáldskaparins og hinna góðu tilsvara. Og hann er líka þrátt
fyrir allt hetja, einsog Vésteinn Ólason hefur bent á, í þeirri merkingu sem
Halldór lagði sjálfúr í orðið: Hann getur „horfst í augu við þýngstu reynslu
og algeran ósigur í lífi sínu, bregður sér hvorki við sár né bana, einsog sagt
er á máli Brennunjálssögu; í því er falinn manndómur hans og verðskuld-
an.“21 Og svo elskar hann þrátt fyrir allt eina manneskju, stjúpdóttur sína
Ástu Sóllilju.
Ástarsaga þeirra er ótrúlega vel sögð; hún er lágvært stef í annars háværri
hljómkviðu verksins, allt annars konar en ástin sem Ásta Sóllilja á með
áfengissjúkum og berklaveikum kennaranum, og verður til þess að Bjartur
rekur hana að heiman í einum átakanlegasta kafla sögunnar. Saga Bjarts og
Ástu er sögð með fínlegum bendingum og nær hámarki þegar Bjartur slítur
sig frá henni í kaupstaðarferðinni. Hallberg hefúr sýnt fram á að Halldór
lagði mikla vinnu í að endurbæta þessa sögu ffá uppkastinu. Myndin af
andartaks hamingju þeirra í lokin er, líkt og dæmisaga Hamsuns um
naglann, mynd af augnabliks vellíðan andspænis dauðanum, en ólíkt því sem
er hjá Hamsun byggist hún á samhljómi tveggja, á því að sigrast á einsemd-
inni. Hér birtist okkur ólík lífssýn þessara höfunda.
Það er enginn vafí á því að Halldór glímir við Hamsun í persónusköpuninni,
einsog fyrrnefnd líkindi bera vott um. Sjálfstætt fólk hafði í fyrstu útgáfu
undirtitilinn „hetjusaga", sem auðvitað er að hluta til írónískt. Halldór var
að skrifa Don Kíkóta sveitasælusagnanna, líkt og riddarinn sjónumhryggi er
76
TMM 1996:3