Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Side 82

ekki sósíalískur realismi, heldur von um að skáldskapurinn geti í senn hafist
yfir jarðlífið í fegurð sinni, og verið hluti þess með samlíðun sinni. Söngur
og fuglar eru algengustu táknmyndir skáldskaparins hjá Halldóri.
Hamsun gerir sér engar slíkar vonir um hlutverk skáldskaparins; heiðar-
búinn getur auðveldlega án hans verið einsog áður sagði. Sjálfur vildi
Hamsun helst láta kalla sig bónda sem skrifaði bækur öðru hverju, þótt
auðvitað hafi þetta verið öfugt (um það leyti sem Hamsun lauk við Gróður
jarðar gafst hann endanlega upp á búskap sínum í Norður-Noregi). Með
áherslunni á mannúðlegt hlutverk skáldskaparins var Halldór að koma
orðum að þeim viðbrögðum sem Konerne ved vandposten vakti, þ. e. að
orða andúð sína á því sem honum þótti mannfyrirlitning í skáldskap.

Sjálfstætt fólk er harmleikur í fimm þáttum, og lýkur hverjum þætti með því
að Bjartur missir eitthvað, einsog bent hefur verið á af þeim sem um verkið
hafa skrifað. í lok fyrsta hluta er það Rósa, eftir annan hluta hefur hann misst
búféð sitt, við lok þriðja hluta hrekur hann frá sér Ástu Sóllilju, í lok fjórða
hluta hefur hann svo misst jörðina. Þar verða hvörf sögunnar, þegar Bjartur
borðar þjófstolna brauðið. Sögulok sýna okkur svo Ástu dauðvona í örmum
föður síns, og kallast á við Útilegumanninn og harmleik Shakespeares, þar
sem Lér konungur heldur á Kordelíu dóttur sinni deyjandi.
Hér er kannski kominn mikilvægasti skilsmunur þessara verka. Þegar öllu er
á botninn hvolft er Gróður jarðar komedía, þar sem góður endir sýnir uppskeru
ísaks landnámsmanns.25 Hamsun og Halldór Laxness semja báðir verk um
mann sem heldur til óbyggða, út úr siðmenningunni. Hamsun er svartsýnis-
maður í þjóðfélagslegum efnum, og skrifar gamanleik um efnið; Halldór er á
þessum tíma bjartsýnn ffamfarasinni, og skrifar harmleik um sama efni, því
landnám án annarra, líf án samkenndar, átti enga von í hans augum.
Hamsun var alla tíð afar tortrygginn á nútímamenningu; á borgarlíf, mennt-
un, kvenfrelsi, kaupskap og blaðamennsku. í stuðningi hans á gamals aldri
við Adolf Hitler er einhver þjóðfélagsleg uppgjöf, kaldhæðni sem nálgast
mannfyrirlitningu. En gleymum því ekki sem fyrr var sagt að Hamsun var
nítjándu aldar maður. Sú öld leið endanlega undir lok með fyrri heimsstyrj-
öldinni, harmleik sem staðfesti grundsemdir Hamsuns um valtan grundvöll
siðmenningarinnar. I ljósi hennar skrifar hann Gróður jarðar, gamanleikinn
um manninn sem yfirgefur siðmenninguna.
80
TMM 1996:3