Tímarit Máls og menningar - 01.09.1996, Síða 92

Til þess að menningarbylgja rísi, eins og ég tel að gerst hafi í Þingeyjarsýslu
á síðasta ijórðungi 19. aldar, þarf ákveðið samspil félagslegra og efnahags-
legra aðstæðna á aðra hlið, en á hina hliðina einstaklinga gædda gáfum,
hæfileikum, hugsjónum og hugrekki til að raungera drauminn um fyrir-
heitna landið þar sem réttlæti ríkir og sannleikurinn og fegurðin búa. Með
öðrum orðum það þurfa að vera uppi réttir einstaklingar á réttum tíma.
Þó að Benedikt skynjaði sig oft í hlutverki hrópandans í eyðimörkinni og
teldi sig jafnvel fá lítinn hljómgrunn hjá nánustu samherjum sínum stóð
hann síður en svo einn á örfoka landi. Einn þáttur til skýringar á því undri,
sem þingeyska félags- og menningarbylgjan var ómótmælanlega, er sá
merkilegi ferningur forystumanna, sem Þingeyingar áttu á síðasta áratugi
19. aldar. Hér á ég við vinahópinn Benedikt á Auðnum, Jón í Múla, Pétur á
Gautlöndum og Sigurð í Ystafelli.
Þó að þessir menn væru ólíkir og greindi stundum á um mikilvæg atriði
bjuggu þeir allir yfir þeim gáfum viturra stjórnmálamanna að láta ekki
ágreining um smærri mál sundra einingu sinni um það sem þeir töldu mestu
varða. Saman mynduðu þeir merkilegt fereyki þingeyskrar félagsmálafor-
ystu.
Mér finnst ég þekkja þessa menn töluvert vel eftir að hafa lesið ótölulegan
fjölda bréfa, sem fóru þeirra á mhli, auk ritgerða þeirra í blöðum og tíma-
ritum.
Það var engin tilviljun að Pétur á Gautlöndum varð foringi þeirra. Bæði
var hann fæddur með silfurskeið í munni, sonur héraðshöfðingja og þing-
skörungs, og svo var hann gæddur miklu af gáfum allra hinna. Ef einhver
þeirra skaraði fram úr öðrum á tilteknu sviði þá fýlgdi Pétur honum þar fast
eftir og það sem mestu varðaði: Hann var flekklausasti drengurinn í hópn-
um. Hvergi í þeim dyngjum bréfa, sem ég hef lesið eftir Pétur á Gautlöndum,
fer hann með róg eða bakmælgi um nokkurn mann, en það áttu hinir allir
til. Pétur virðist hafa verið svo mikill af sjálfum sér að hann þorði að treysta
öðrum mönnum.
Við snögga skoðun sýnist mér að Jón í Múla hafi verið mesti sjarmörinn
í hópnum, mestur listamaður hins talaða orðs, marglyndur skapbrigðamað-
ur. Sigurður í Ystafelli virðist mér hafa verið farsælasti dugnaðarmaðurinn,
glaður og hlýr húmanisti sem ekki gafst upp eða fór í fýlu þó að á honum
brotnuðu boðar mótlætis. Benedikt var hins vegar ótvírætt mesti hugsuður-
inn í hópnum, skipuleggjandinn og rithöfundurinn. Hann heyjaði þeim
nýjar hugmyndir með útvegun og lestri erlendra rita um heimspeki og
félagskenningar auk skáldskapar. Hann færði hugsjónir þeirra og drauma
um nýtt og betra samfélag öðrum fremur í orðsins búning.
90
TMM 1996:3