Tímarit Máls og menningar - 01.09.2000, Blaðsíða 74

ÁRNl BERGMANN
bókasöfnum; skipaði hann bókafulltrúa ríksins.“27 - segir Erlendur Jónsson
og fer ekki á milli mála hvert samhengi þessi meðgagnrýnandi Hagalíns á
Morgunblaðinu sér á milli skoðana og embættis.
Mál og menning hafði heldur ekki það „ægivald“ sem réði því hvort rit-
höfundar fengju handrit sín út gefin. Fyrirtækið hafði lengi vel ekki bolmagn
til þess að gefa út nema fáeinar bækur á ári og var gagnrýnt af yngri rithöf-
undum fýrir að sinna þeim ekki eins og skýrt kemur fram bæði í tímaritinu
Birtingi og síðar í endurminningum Jóns Óskars skálds.28 I reynd áttu ís-
lenskir höfundar mest undir Ragnari í Smára, útgáfa hans, Helgafell, gaf út
langsamlega mest frumsaminna íslenskra skáldverka - þar voru bæði Hall-
dór Laxness og Tómas Guðmundsson, Þórbergur og Davíð Stefánsson og
þorri nýliða. Möguleikar Máls og menningar voru takmarkaðir m.a. vegna
þess að í tvígang voru stofnuð mikil útgáfufyrirtæki til höfuðs hinum rauða
menningarháska sem félagið þótti vera.
í fýrri lotu var efnt til mikillar bókaútgáfu á vegum Menningarsjóðs og
Þjóðvinafélags sem Jónas frá Hriflu, þá formaður Menntamálaráðs, átti
frumlcvæði að árið 1940 og dró ekki dul á að nú skyldi pólitísku afli þriggja
flokka og peningum ríkisins beitt til að bjóða betur en bókaklúbburinn Mál
og menning. Þetta var hörð glíma og erfið: ríkisforlagið bauð sjö bækur ár-
lega fyrir svipað árgjald og Mál og menning gat ekki boðið nema þrjár bækur
fýrir, og hafði smalað 10-12 þúsund áskrifendum meðan Mál og menning
hafði 5-6000. Ekki gott að vita hvernig farið hefði ef Jónas frá Hriflu hefði
ekki hamast svo mjög bæði gegn kommúnisma og svo flestum nýmælum í
bólunenntum og listum að hann bjó í raun til bandalag helstu atkvæða-
manna í menningarlífi, hvort sem þeir voru til vinstri eða hægri. Þeir töldu
sig, eins og mjög greinilega kom fram í tímaritinu Helgafell, sem þeir Tómas
Guðmundsson og Magnús Ásgeirsson ritstýrðu, þurfa að standa saman gegn
pólitískum ofstopa. Þetta bandalag varð auðveldara vegna ástands heims-
mála - allir voru bræður gegn Hitler á þessum heimsstyrjaldarárum og
innanlands settust Sjálfstæðismenn og Sósíalistar saman í nýsköpunar-
stjórn.29
Seinni atlagan kom svo þegar Almenna bókafélagið var stofnað á miðjum
sjötta áratugnum og átti vafalaust að hnekkja „ægivaldi“ vinstrimanna í
menningarmálum. Baldvin Tryggvason segir frá því í viðtali sem áður var
um getið (Mbl. 27.04.1997) að hann hafi sem framkvæmdastjóri AB fyrst og
fremst viljað gefa út góðar bækur eftir höfunda „hvar í flokki sem þeir væru“
en það hefði ekki gengið eftir. Margir höfundar hefðu óttast svo „ónáðina frá
vinstri" að þeir hefðu ekki þorað að gefa út verk sín hjá AB - nefnir hann
meðal annars Sverri Kristjánsson sagnfræðing sem ekki hafi árætt að vinna
verk fyrir AB af ótta við ákúrur frá rauðum vinum sínum. Af hverju stafaði
72
malogmenning.is
TMM 2000:3