Tímarit Máls og menningar - 01.09.2000, Blaðsíða 123

RITDÓMAR
innar sem töfrar, a.m.k. mig. Bókin er
engri annarri lík. Stefán Máni notar til-
tölulega fá en vel valin orð til að segja sitt;
sögupersónan nær að skapa með lesanda
safn af blendnum tilfmningum; hann
sveiflast á milli þess að finnast sögumað-
ur hreinn siðleysingi og óttalegt fórnar-
lamb. Hvergi er ofskýrt. Sögumaður er
ekki einhliða persóna heldur afar
margræð; hreinræktað illmenni sem
snarfellur fyrir kelnum ketti; brotamað-
ur sem lyppast niður þegar vandalaus
manneskja sýnir honum vott af hlýju. Ég
er svolítið hrædd við þessa ályktun mína
engu að síður því að svo gæti virst sem
foreldrunum væri um að kenna hvernig
honum reiddi af. En sú túlkun væri fúll-
komlega rakalaus. Foreldrarnir eru
hverjum öðrum foreldrum líkir en sögu-
maður er einstakur. Væntanlega ölumst
við öll upp við misjöfn kjör og það eru
einmitt þau sem gera okkur að þeim
manneskjum sem við síðan verðum. Ef
allt mótíæti, ef röng viðbrögð uppalenda,
ef hugsanleg stríðni hefði svona siðblind-
andi og niðurbrjótandi áhrif eins og líf
sögumanns ber vott um væru víst margir
illa settir. En saga sögumanns er einmitt
sérlega einstök og greinir hans líf ffá ann-
arra. Pilturinn er ekki einn þeirra sem
maður vildi hafa í kunningjahópi sínum
þótt sagan muni sóma sér vel í hvaða hillu
sem er, og þó helst fýrir augum sem
flestra. Það stílbragð höfundar að láta
hverja málsgrein spanna eina efnisgrein
eykur vægi hverrar þeirra. Saga sem er
eins létt í hendi og þessi er, þolir þetta
bragð en stundum mátti engu muna að
hægagangurinn yrði of mikill. Sagan er
saga manns sem hefði betur ekki fæðst,
ómennis, en það breytir því ekki að hljóð-
lát sagan kitíar óhjákvæmilega forvitni
lesenda, og er það vel.
Berglind Steinsdóttir
Kannski á að handtaka náttúruna
Jón Kalman Stefánsson: Birtan á fjöll-
unum. Bjartur 1999.
Stundum er eins og allt það liðna verði
að ljóði. Eins og minningarnar séu í
ljóðum þar til reynt er að koma þeim í
orð: þá breytast þær í sögu.
Þannig hefst skáldsaga Jóns Kalmans
Stefánssonar, Birtan á fjöllunum, sem er
þriðja prósaverk hans um sveitina
bakvið Brekkuna, ótilgreinda sveit vestur
á landi, þar sem sögumaður dvaldi á
sumrin fyrir margt löngu. Sagan er
upprifjun hans á atburðum sem áttu sér
stað 20 árum áður en frásögnin er
skrásett, hann situr í herbergi sínu í
útjaðri borgarinnar og rifjar upp þessa
sumardvöl, segir sögur af sérstæðum
jafnt sem hversdagslegum atburðum og
fólkinu í sveitinni og örlögum þess.
Þannig reynir hann að ná tökum á
minningum „sem óma yfxr tungu-
málinu” líkt og í fýrri bókunum tveimur,
Skurðum í rigningu (1996) og Sumrinu
bakvið Brekkuna (1997). Sömu persónur
koma við sögu í þeim öllum og lesendur
fýrri bókanna kannast við ýmsa atburði
sem lýst er í þeirri þriðju þannig að
verldn styðja hvert við annað. Þótt
sögurnar myndi einn heildstæðan
frásagnarheim er hver bók engu að síður
sjálfstæð heild og eldd verður séð að öllu
máli skipti í hvaða röð þær eru lesnar.
Hér er því ekld um framhald í
eiginlegri merkingu að ræða og ef tala má
um þróun er hún kannski fólgin í því að
höfúndur virðist einsetja sér að kafa
dýpra með hverri bók, staldra lengur við
tilteknar persónur og viðburði og reyna
að koma „ljóðinu” í form heillegrar
ffásagnar sem ber í sér einhvers konar
þráð eða ffamvindu, ffemur en sagnabrot.
Það reynist hins vegar býsna erfitt því
ffásögnin hefúr tilhneigingu til að hlaupa
TMM 2000:3
malogmenning.is
121