Tímarit Máls og menningar - 01.09.2000, Blaðsíða 82

ÁRNl BERGMANN
hreinlega á sálinni af því að þeir þorðu ekki að skrifa eins og andinn bauð
þeim af ótta við að verða ekki nægilega vel tekið.“ Og ef menn, í þjóðfélagi
sem er þó ekki grimmara en hið íslenska, þora ekki að skrifa eins og „andinn
býður“ af ótta við slæmar viðtökur, þá eru þeir reyndar svo litlir fyrir sér að
þeim færi best að fá sér eitthvað annað að sýsla við.
Gleymum því heldur ekki, að það flókna samspil stjórnmála og bók-
menntasköpunar sem hér hefur verið skoðað hafði vissar jákvæðar hliðar og
það ekki ómerkilegar. Bókafélögin, sem öll áttu sér pólitískar rætur, gáfu öll
út ágætar bækur og ódýrari en lesendur áttu von á. „Stjórnmálavæðingin“
færði ýmsa hvunndagslega lágkúru í kunningjapoti og stríði um athygli í
virðulegra og dramatískara form. Lyfti skáldarígnum eilífa upp fyrir
persónulegt hnútukast með því að gera rithöfunda, beint og óbeint, að þátt-
takendum í miklu og sögulegu drama, líka miðlungshöfunda og smáskáld.
Það gat vel eflt skáldum sjálfstraust að pólitísk öfl tóku mark á því sem þau
skrifuðu, mátu mikils liðsinni rithöfundar og virtust jafhvel óttast hina
skæðu “skálda hefnd.” Samspil bókmennta og stjórnmála gat farið fram á
ómerkilegu plani flokkarígs - en harðar deilur um félagslegt inntak bók-
menntaverka, boðskap skáldskaparins tengdust því um leið að lesendur
töldu bókmenntir skipta miklu máli og leituðu sér þar traust og halds í
tilverunni.
Fyrir hundrað árum fór Thomas Mann afar háðslegum orðum um rithöf-
undinn í samfélaginu ( „Im Spiegel“ 1907). Skáldið er vita gagnslaus trúður,
segir hann, frekur og grunnfærinn gutlari, látið mig vita það, ég er sjálfur
skáld. Mesta furða, segir Nóbelsskáldið sem síðar varð, hvað samfélagið læt-
ur þetta fyrirbæri njóta mikillar virðingar - líklega er það vegna þess að
menn vona enn, að skáldið geti bjargað og haldið við samhljóm og samlyndi
þeirra í milli.
Síðan gengu skáld og samfélög í gegnum margar pólitískar freistingar og
áform um að skapa farsælan samhljóm í sambúð listar og þjóðfélags og í
betra mannlífi. Þeir tímar eru liðnir, og aftur sýnist mörgum að rithöfundur
sé fyrst og frernst trúður, trúður á markaðstorgi. Kannski er munurinn helst
sá frá tímum Thomasar Manns, að nú leggur hann sig svo rækilega ffarn um
að vekja athygli, láta aðra sjá hve flinkur hann er að slá eldglæringar, að sú
virðing sem skáld njóta hefur mjög skroppið saman. Eða eins og ungur
pistlahöfundur segir nýlega í íslensku dagblaði: „Þetta var tímabilið þegar
samfélagsumræða í listum fór úr tísku og listamenn hættu að hafa aðra hug-
sjón en sjálfa sig í listunum. Þetta var tímabilið þegar tískan var í tísku.“47
Vonandi er hér ofmælt eins og verða vill í alhæfingum. Og kannski skiptir
það mestu, þegar allt kemur til alls, að þótt hver og einn, skáld, gagnrýnandi,
lesandi, hljóti að viðurkenna að hann er háður sínum tíma, þá hafi hann bein
80
malogmenning.is
TMM 2000:3