Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Qupperneq 8

Kristján Árnason
Sjálfsþekking og sjálfsval
Setningin „Þekktu sjálfan þig“ mun vera ein af elstu og virðulegustu setning-
um forngrískrar heimspeki, ef hún er þá ekki eldri en sjálf heimspekin, enda
rakin til eins af vitringunum sjö og auk þess letruð yfir dyr hofsins í Delfum
frá fornu fari. Með tilliti til hins háa aldurs hennar mætti velta því fyrir sér
hvort þeir sem lásu setninguna þar hafi skilið hana á sama veg og við nútíma-
menn, einkum því hvort orðið „sjálfur11 hafi kveikt á því sama og í hugum
okkar. Við höfum komist upp á það að gera nafnorð úr fornafninu „sjálfur“
og tala um „sjálfið“ með greini, þó að það orki kannski enn ankannalega á
okkar máli sem er svo bundið hinu áþreifanlega, og jafnvel að klína á það
forskeytum á borð við „yfir“ og „undir“. Hætt er við að slík hugtök hefðu
komið Forn-Grikkjum undarlega fyrir sjónir og heyrnir, og sé litið á elstu
bókmenntir þeirra, kviður Hómers, má lesa þegar í upphafsorðum Ilíons-
kviðu setningu sem gefur greinilega vísbendingu um viðhorf þeirra til
„sjálfsins“. En þar segir að sendar hafi verið af vígvöllunum við Tróju til
Hadesarheims margar hraustar kappasálir en „þeir sjálfir“ orðið hundum
og hræfuglum að herfangi. Hér er það augljóslega líkaminn sem er þeir
sjálfir, en hitt, sálin, verður aðeins eftir sem líflaus og draumkenndur
svipur sem flögrar um í skugganna ríki og hefur enga vitund nema einn,
Tíresías, að sögn Hómers og er því undantekningin sem sannar regluna. Og
hinum ódauðlegu guðum þeirra, sem eru kannski nær því að vera persónu-
gervingar en persónur, getum við þá helst eignað eitthvað í líkingu við sjálf
(í grískri merkingu) fyrir það hve vel þeim er í skinn komið, öllum nema
Hadesi eða Aídesi undirheimaguði hinum ósýnilega. Trúlega er því nær að
ætla að umrædd setning hafi að geyma einhvern siðferðilegan boðskap á
borð við það að þekkja takmörk sín og forðast það að fara út fyrir þau, full-
ur oflætis, fremur en að hún feli í sér einhverja hvatningu til sálkönnunar,
og þannig yrði hún nokkuð samhljóða annarri frægri setningu: „Ekkert
um of‘.
Með tilkomu eiginlegrar heimspeki breytist þessi afstaða til sjálfsins harla
lítið fyrst í stað, enda á þar íslenska orðið „heim-speki“ einmitt vel við, þar
6
malogmenning.is
TMM 2000:4