Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Page 13

SJÁLFSÞEKKING OG SJÁLFSVAL
sjálfan þig“ sem sókratískri setningu gegn hinni alyfirtæku þekkingu kerfis-
ins. En Kierkegaard vill þó gera þá breytingu að hún verði skilin eins og
Grikkir heíðu skilið hana „ef þeir hefðu haft kristnar forsendur“. Þessi krafa
um kristnar forsendur hlýtur að orka ankannalega á þá sem heimta að heim-
spekileg hugsun byggi á eigin forsendum, ef ekki forsenduleysi, og þurfi ekki
á neinu utanaðkomandi að halda í þeim efnum, allra síst trúarlegu. Vera
kann þó að ýmsar forheimspekilegar forsendur, ekki síst þjóðfélagslegar,
ráði grundvallarafstöðu heimspekinga til hlutanna meir en þeir vilja vera
láta.
En hverjar eru þá hinar sérstöku kristnu forsendur sem Kierkegaard
hefur í huga? Á öðrum stað segir hann: „að ég er til“ er upphafspunktur
heiðinnar heimspeki, en „að ég er syndari“ hinnar kristnu. Nú vitum við að
hugtökin „synd“ og „syndari“ eiga ekki upp á pallborðið í nútímaumræðu
og fara ekki hátt, hvorki í kirkju né utan, enda verðum við syndlausari með
hverjum deginum sem líður. En í þessu samhengi, með tilliti til sjálfs-
þekkingar, hefur þó syndin það sér til ágætis að vitundin eða hugmyndin
um hana festir manninn við sig sem einstakan og knýr hann til sjálfsskoð-
unar eða jafnvel þegar best lætur hugarfarsbreytingar í stað þess að hann
sprangi um sem hlutlaus áhorfandi eða stjórnandi heimsins. Kierkegaard
bendir á að Sókrates hafi leitt hjá sér þetta hugtak, syndina, með því að
útskýra það sem vanþekkingu, þar sem aftur á móti syndin búi í viljanum.
Þannig getur Kierkegaard sagt að það sé vitundin um sig sem syndara sem
geri menn að einstaklingum og forði þeim frá því að falla inn í það sem má
kalla „múg“.
Nú er syndin raunar venjulega útskýrð sem ákveðnir lestir, svo sem hinar
sjö dauðasyndir, og við mætum þeim að minnsta kosti ferfalt fleiri og kirfí-
lega flokkuðum niður í Víti Dantes þar sem menn þola eilífar pínslir þeirra
vegna. En Kierkegaard gefur, að því er virðist, öllu einfaldari skýringu á
því hvað synd er með því að vitna í þau orð postulans að allt sem ekki sé af
trú sé synd. Þetta kann að spanna býsna mikið, en Kierkegaard nær þó að
fella það undir eitt nafn: syndin er örvænting, en að vísu birtist hún á ýmsan
hátt og þá sem eins konar sjúkdómur í sjálfinu, og sem slík hlýtur hún að
varpa Ijósi á sjálfið, líkt og sjúkdómar líkamans beina einmitt sjónum að
þeim líffærum sem þeir herja á. Og það verður einmitt verkefni Kierke-
gaards að bregða Ijósi á þennan sjúkdóm sjálfsins sem er ekki einungis
útbreiddur mjög heldur birtist í ýmsum myndum og á ólíkan hátt á þeim
tilvistarstigum eða tilvistarsviðum sem Kierkegaard tekur sér fyrir hendur
að lýsa eftir listrænum krókaleiðum og undir ýmsum dulnefnum í ritum
sínum.
11
TMM 2000:4
malogmenning.is