Tímarit Máls og menningar - 01.12.2000, Page 21

AÐ VELJA SJÁLFAN SIG
maðurinn sé sáttur við hlutskipti sitt og sjálfum sér fyllilega nægur í því vit-
undarástandi. Slíkur maður hefur algerlega samsamast heiminum og er þá
líka fjærst því að vera hann sjálfur. Hann lifir nánast í áhyggjuleysi, sem er
dýrslegt ástand, því að samband hans við sjálfan sig er algjörlega flatt og gjör-
sneytt þeirri kröfu sem hinn mannlegi möguleiki felur í sér. Sú krafa birtist
yfirleitt í gervi angistar sem er vitundin um hið ónýtta frelsi: að maður hafi
glatað sjálfum sér en geti komist til sjálfs sín. Angistin er kall eilífðarinnar til
hins tímabundna manns um að losa sig úr viðjum náttúrulegs ástands og
verða einstaklingur. Angist beinist því ekki að einhverju tilteknu sem maður
kann að vera hræddur við, heldur að sjálfum tilvistargrunninum.5 Angistin
er andlegt lífsmark sem gefur manneskjunni von um að rísa úr deyfð and-
leysisins til nýs lífs.
Hið náttúrulega vitundarástand, sem ég hef kallað svo, má alls ekki skilja
þannig að það sé í andstöðu við siðað eða borgaralegt líferni. Kierkegaard
notar reyndar hugtakið broddborgari yfír þann mann sem lifir í slíku
vitundarástandi.6 Líf broddborgarans ræðst algjörlega af siðum, reglum og
hefðum þess samfélags sem hann býr í. Broddborgarinn telur sig aftur á móti
vera frjálsan og fullveðja mann, enda er hann jafnvel framámaður í samfélag-
inu. Um slíkan mann segir Kierkegaard að hann lifí venjulegu borgaralegu
lífi, sé upptekinn af hinu tímanlega, eigi fjölskyldu og njóti virðingar sam-
borgaranna sem ekki taka eftir því að „hann vantar sjálf í dýpri skilningi11,7
enda er hann eins og fólk er flest. Þar eð girt er fyrir hið mögulega í lífí hans—
lífskostirnir ráðast algjörlega af leikreglum samfélagsins, af því hvernig mað-
ur „á að vera“—er broddborgarinn ófær um að velja. Ekki í þeim skilningi að
hann geti ekki tekið margvíslegar ákvarðanir um hversdagsleg efni—hann er
jú ábyrgur borgari—heldur í þeim skilningi að þær ákvarðanir eru allar
teknar á forsendum þess félagslega veruleika sem hann þjónar en ekki sam-
kvæmt hans eigin lífsstefnu. Hann hefur enga lífsstefhu, hann framfylgir ein-
ungis því sem þjóðfélagslögmálin krefjast af honum. Þess vegna er hann
upptekinn og tímabundinn—hann verður að þjóna þeim öflum sem hann
gengur fyrir. Án þeirra er hann ekkert, líf hans er algjörlega bundið hinum
ytri skilyrðum. Slíkur maður myndi á ábyrgðarfullan hátt framfylgja skip-
unum ráðandi afla, hvort heldur væri í Auschwitz eða á Torgi hins himneska
friðar. Slíkt hlýtur „maður" að gera því að gangverk kerfisins gefur lífi hans
merkingu. Án þeirrar virðingar sem hann kann að afla sér í metorðastiga
samfélagsins væri líf hans einskis vert. Með því að reisa líf sitt á hinu ytra og
vanrækja sitt innra hefur hann glatað sjálfum sér. Kierkegaard segir slíkan
mann lifa í örvæntingu hvort sem hann geri sér grein fyrir því eða ekki, því að
örvænting er vonleysi sem er andleysi. í því andans húsi sem líf hans er hefur
hann kosið að hreiðra um sig í kjallaranum.8 Hann nýtir sér ekki og afneitar
TMM 2000:4
malogmenning.is
19