Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.1994, Blaðsíða 204

Jón G. Friðjónsson
Orðatiltæki þau sem ég mun fjalla um eru af tvenns konar uppruna.
Annars vegar er um að ræða Biblíuorðatiltæki sem ég kalla svo, þ.e.
orðatiltæki sem eiga uppruna sinn og líkingu í hugarheimi kristinna
manna og sækja líkingu sína í kristna trú. Hins vegar er um að ræða
nokkur orðatiltæki sem eiga sér annan uppruna þó elsta heimild um þau
sé kristilegt rit. Fyrst skulu nefnd nokkur dæmi af fyrri gerðinni, þ.e.
orðatiltæki sem sannanlega eiga rætur sínar í kristnum lífsviðhorfum.
Ýmis orðatiltæki hafa að geyma stofnorðið gata eða vegur með vísmi til
lífsleiðarinnar eða göngunnar á vegum Guðs. Alkunnugt er orðatiltækið
greiöa götu e-s en það á sér rætur í Markúsarguðspjalh en þar stendur ritað
í 1. kapítula 3. versi (OG/GÞ): Greiði þér vegu Drottins og gjörið hans stigu
rétta. í Bibhunni frá 1912 er sama tilvitnun eftirfarandi: Greiðið veg
Drottins og gjörið beinar brautir hans. Svipaða tilvitnun er að finna annars
staðar, t.d. greiði í handriti Jóns þér götu Guðs . . . ok gerit stigu hans rétta
(Pst 869), einnig afbrigðið búa götu fyrir e-m (Pst 926; 906; 847).
Athyglisvert er að nokkurt ósamræmi er á milli tilvitnaðra Biblíustaða og
búnings orðatiltækisins. í Biblíunni er talað lun vegu Drottins en í
orðatiltækinu er ávallt notuð hin stuðlaða mynd greiða götu e-s enda er hún
í samræmi við elstu heimildir (Pst 869). Þetta sýnir að búningur
orðatiltækja mótast í munni manna og víkur oft frá fyrirmynd sinni í
Biblíunni. Annað skemmtilegt dæmi um slíka breytingu er orðatiltækið
hræra hvorki legg né lið (fl9 (OHR)) í merkingunni „aðhafast ekkert.“
Orðatiltækið á uppruna sinn í 1. Mósebók en þar er sagt frá því er Faraó
setur Jósef yfir allt Egyptaland og segir við hann: Eg er Faraó en án þíns
vilja skal enginn hræra hönd eður fót í öllu Egiptalandi (1. Mós 41, 44
(GÞ)). Af nútímamyndinni eru kunn ýmis afbrigði, það elsta er að finna í
Persíusrímum Guðmundar Andréssonar frá 17. öld: bæra hvorki legg né lið
(fl7 (Rím II, 33)). Meginbreytingin er sú að nútímamyndin víkur frá
fyrirmynd sinni í Biblíunni að því leyti að í stað hönd — fótur er komin
samstæðan leggur — liður sem kunn er úr fomu máli: e-m skelfur leggur og
liður (Flat II, 305). Þetta er aðeins eitt af fjölmörgum dæmum um
orðatiltæki þar sem líkingin á rætur sínar í Biblíunni en búningurinn
breytist fyrir áhrif frá fomu máh.
Fjölmörg Biblíuorðatiltæki hafa haldist óbreytt að búningi en merking
hefur breyst. Sem dæmi þessa má nefna orðatiltækið vera allt í öllu sem í
nútímamáli vísar til þess sem er mikilvirkur og lætur til sín taka á
mörgum sviðum. Það á rætur sínar að rekja til hugmynda manna um Guð
almáttugan eins og gleggst kemur fram í fyrra Korintubréfi en þar stendm-
skrifað:
202