Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2001, Síða 122

Múlaþing
manns við sitt eigið líf mun ekki hafa
tíðkast hér á dögum ffrafnkels, en hún er
mjög í anda mannúðarstefnu fyrri alda.9
Til samanburðar við lífsgrið Hrafnkels
þykir mér dálítil forvitnibót að benda á
klípu annars manns sem verður að velja
milli tveggja afarkosta. I skammdeginu ár-
ið 1252 eru Þorgilsi skarða, frænda og
kunningja Brands ábóta, gefnir tveir kostir:
að taka þátt í aðför að Gissuri Þorvaldssyni
eða vera drepinn. Þegar sendiboðar eru
famir á brott af fundi hans tekur Þórður
Hítnesingur svo til orða: ‘Það er tillag mitt,
Þorgils, að þú vinnir hvaðvetna til lífs þér.
Allt er annað auðkeyptara en lífið. En efþú
fœrð grið, þá er eigi skylt að efna meira af
nauðasátt þessari en sýnist. Veit þá enn
eigi síðan í skiptum yðrum hve verða
má.’10 Rétt eins og skáletraða setningin
gefur í skyn var hætt við að slíkar nauða-
sættir yrðu virtar að vettugi þegar frá leið
og færi gafst, enda hikaði Hrafnkell ekki
við að rjúfa handsöl sín og heimta aftur
höfuðból sitt og mannaforráð. I því skyni
að ná fullnaðarsigri yfir Sámi beitir hann
fyrst ósvífnum ójafnaði með því að vega
Eyvind, saklausan mann, og síðan svikum
með sættarrofi.
Lífgjöf
Að loknum pyndingum og féránsdómi
býður Sámur Hrafnkatli að velja um tvo
kosti: annaðhvort að vera drepinn ella þá að
þiggja líf með því móti að fara slyppur og
snauður frá Aðalbóli, láta af hendi staðfestu
og mannaforráð allt, og hvorki skuli Hrafn-
kell né erfingjar hans gera tilkall til þess
síðar.11 Sámur gefur svofellda skýringu á
líknsemi sinni: ‘En með því að hann á
ómegð mikla fyrir að sjá, vil eg þess unna
honum að hann sjái fyrir.’12 Langtum eldri
en Hrafnkels saga er sú hugmynd að göfugt
sé að reynast drenglyndur óvini sínum sem
sætt hefur hörðum örlögum. Þegar gæfu
Daríusar konungs er brugðið vill Alexander
bjarga honum: ‘Era [= er ekki] minni
manndómur að þyrma honum yfirkomnum
heldur en sigra hann þá er vald hans var
með mestum blóma’ (Alexanders saga
104).
í fljótu bragði virðist mannúð Sáms
stafa af umhyggju fyrir þeim ómögum sem
voru á vegum Hrafnkels, þótt Sámi kunni
einnig að hafa fundist að Hrafnkell hefði
þegar þolað næga refsingu með hörðum
píslum. Og með því að Sámur var lög-
fróður kann miskunn hans að stafa frá því
að aftaka Hrafnkels studdist ekki við neinn
lagastaf. Enn skal þess getið til að Sámi
9Um ýmsa þætti hennar ræðir breski sagnfræðingurinn R. W. Southem í ritinu Medieval Humanism and Ollier Studies
(Oxford 1970). Alexandreis, latneska sögukvæðið sem franska skáldið Philippus Gualterus orti á síðara hluta tólftu
aldar og Brandur Jónsson íslenskaði undir heitinu Alexanders saga er merkilegur ávöxtur þessarar stefnu.
^Sturlunga saga II. Jón Jóhannesson, Magnús Finnbogason og Kristján Eldjárn sáu um útgáfuna (Reykjavík 1946),
bls. 133
Vitaskuld var Hrafnkell þegar sviptur eignum og völdum með féránsdómi.
l^Umhyggja Sáms minnir á Þorsteins þátt stangarhöggs. Þótt Þorsteinn dræpi einn af vinnumönnum Bjarna á Hofi og
yrði sekur fyrir vígið leyfði Bjami honum að lifa í friði og halda áfram að vinna fyrir öldruðum föður sínum. Sumir
heimamenn Bjama töldu þetta vera flekk á virðingu hans en einn þeirra tók þá upp hanskann fyrir húsbónda sinn:
‘Ætlum vér að hann nenni eigi að taka björg frá föður hans sjónlausum og annarri ómegð þeirri sem í Sunnudal er.’
Bjami á Hofi er að mörgu leyti andstæða Hrafnkels, en á hinn bóginn sýnir hugulsemi hans ótvíræðan skyldleika við
Sám Bjamason. Mér þykir sennilegt að snjalli höfundur Hrafnkels sögu hafi þekkt Þorsteins þátt stangarhöggs.
120