Orð og tunga - 01.06.2017, Side 56

46 Orð og tunga
má að langflest alþýðufólk í danska ríkinu hafi einungis talað eigið
móðurmál og að tvítyngi meðal alþýðu manna hafi fyrst og fremst
verið til staðar á mótum málsamfélaga, t.d. á Suður-Jótlandi, og í
stærri bæjum og borgum þar sem hluti íbúanna var aðfl utt ur. Þá er
vert að minna á að almúginn hefur almennt verið ólæs og óskrifandi
a.m.k. fram á 18. öld. Tvítyngi (eða fj öltyngi) var því einkum að fi nna
í efri lögum samfélagsins og áhrif milli mála hafa því yfi rleitt átt
uppruna þar.
Auk landfræðilegrar dreifi ngar tengdust einstök mál mismunandi
notkunarsviðum. Latína var lærdómsmál alls staðar í ríkinu a.m.k.
til loka 18. aldar og kirkjumál fram að siðaskiptum. Þá leysti danska
hana af hólmi innan kirkjunnar á öllu norræna málsvæðinu nema
Íslandi þar sem íslenska var notuð. Hlutur dönsku í stjórnsýslu og
verslun fór vaxandi eft ir því sem á leið en þýskra áhrifa gætt i lengst
af á öllum þessum sviðum (Kristiansen 2003:82–84). Máltengsl innan
danska ríkisins voru því talsvert margbrotin. Auk dönsku hafa latína
og þýska hins vegar skipt mestu máli gagnvart íslensku og Íslendingar
hafa ekki haft nein kynni af sumum þeirra mála sem töluð voru á fj ar-
lægum slóðum innan Danaveldis.
Kringum aldamótin 1800 hófust miklar pólitískar, hugmynda fræði-
legar og þjóðfélagslegar umbreytingar í norðan- og vestanverðri Evrópu
sem átt u eft ir að hafa afdrifaríkar afl eiðingar. Danska kon ungs ríkið tók
að skreppa saman, fyrst við missi Noregs 1814 og síðan her toga dæm-
anna við suðurlandamærin 1864. Samfara því leysti danskt þjóðríki hið
gamla fj ölþjóðlega Danaveldi af hólmi á 19. öld þótt eylöndin í Norður-
Atlantshafi væru enn undir danskri stjórn. Um leið breytt ist staða
tungumálanna innan ríkisins því farið var að líta á dönsku sem þjóðtungu
í ríkinu (Pedersen 2009:57). Aukið vægi dönsku kom fram á fl estum
sviðum og birtist m.a. í því að hún kom í stað latínu sem kennslumál
við Kaupmannahafnarháskóla. Það gerði auknar kröfur til íslenskra
stúdenta um góða dönskukunnátt u. Á fyrri hluta 19. aldar urðu þeir að
þreyta inntökupróf í dönsku (Auður Hauks dótt ir 2001:34) og breytingin
hlýtur að hafa veikt stöðu þeirra al mennt gagnvart samstúdentum sem
áttu sér dönsku að móðurmáli. Þjóð ernisvakningin í Danmörku og víðar
í Evrópu varð til þess að styrkja íslenska þjóðernisvitund og vekja óskir
um aukna sjálfstjórn. Íslendingar vildu ekki og gátu ekki litið á sig sem
Dani þótt þeir væru þegn ar konungsins, ekki síst vegna þess táknræna
hlutverks sem tungu málið gegndi í því að skilgreina þjóðir samkvæmt
hugmyndum um menningarlega þjóðernisstefnu (e. ethnic nationalism;
sjá t.d. Leersen 2008).
tunga_19.indb 46 5.6.2017 20:27:36