Orð og tunga - 01.06.2017, Side 108

98 Orð og tunga
(16) a. Nú fjỏlyrdi jeg ekki meir á þenna sedil (1848-05-03)
b. þenna dag hỏfdu Þjodverjar 3r kanonur (1848-05-13)
c. þenna vetur hefi jeg átt í mestu ỏnnum (1866-03-09)
Eins og rakið var að ofan benda ritaðar heimildir til að þennan hafi að
mestu leyst þenna af hólmi þegar á sextándu öld og því óvíst að þenna
hafi enn verið hluti af mæltu máli í samtíma Jóns Thoroddsens. Halldór
Kr. Friðriksson getur aðeins um yngri myndina þennan í Íslenzkum
rjett ritunarreglum (1859:18) og í Íslenzkri málmyndalýsíngu (1861:43–44)
sýn ir hann þennan í beygingardæmi en segir að „forna myndin“ hafi
verið þenna. Valtýr Guðmundsson (1860–1928) (1922:113) getur þenna
ekki í íslenskri málfræði sinni 1922 en Stefán Einarsson (1897–1972)
(1949:70) segir þenna „more literary“ andspænis þennan (sjá nánar hjá
Atla Jóhannssyni 2015:108–113).
Líklegt má því teljast að gamla myndin þenna hafi komið fram á
átjándu öld sem ritmálsmynd fengin úr eldra máli; þenna hlaut síð an
talsverða útbreiðslu í ritmáli nítjándu aldar. Í Norðurfara þeirra Gísla
Brynjúlfssonar og Jóns Thoroddsens 1848 og 1849 virðist hún nær ein-
höfð; hún virðist ríkjandi í Þjóðólfi á ritstjórnarárum Jóns Guð munds-
sonar 1852–1874 og líka algeng í Skírni á sama tíma. Hún var líka valin
í texta á legstein Jóns Sigurðssonar (1811–1878) í Hóla valla kirkjugarði
1881: „Jón Sigurðsson — Stein þenna reistu honum landar hans 1881“.
Myndin þettað í stað þetta í nf.-þf. et. í hvorugkyni er líklega orðin
til fyrir áhrif fornafna og lýsingarorða sem enda á -ð í nf.-þf. et. í
hvorugkyni. Ritaðar heimildir eru um hana frá sautjándu öld (Katrín
Axelsdótt ir 2003:59–60, 2014:199–200) og hana má sjá víða í rituðu
máli frá nítjándu öld. Í PS 1850 bregður myndinni þettað fyrir (en
venju lega er þó þetta) en henni er jafnan breytt í þetta í PS 1867:
(17) a. þeir rituðu stundum hvor öðrum til um hitt og þettað
(3)] þetta (6)
b. spurði hana um hitt og þett að (76)] þett a (86)
c. hugsa um þett að mál (95)] þett a (106)
Í bréfum Jóns eru ríflega sextíu dæmi um þetta en aðeins eitt um þettað
og það er í bréfi frá 1866, ári áður en PS 1867 kom út.
(18) Enn hva sem er um þettad, þá skal jeg sjá til ad …
(1866-03-18)
Enda þótt myndin þettað sjáist býsna oft í rituðu máli á nítjándu öld
naut hún ekki viðurkenningar. Halldór Kr. Friðriksson gefur, svo
dæmi sé tekið, aðeins myndina þetta í Íslenzkum rjettritunarreglum
tunga_19.indb 98 5.6.2017 20:27:47