Orð og tunga - 01.06.2017, Page 127

Haraldur Bernharðsson: Jón Thoroddsen og málstöðlun 19. aldar 117
og á tutt ugustu öld er gera orðin ráðandi. Valtýr Guðmundsson
(1922:139) sýnir gera sem aðalmynd í málfræði sinni 1922 en hefur
gjöra á eft ir innan sviga. Um dreifi ngu gjöra og gera er næsta lítið vitað
eins og nefnt var hér að framan. Vitnisburð um landshlutabundinn
mállýskumun er þó að fi nna íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blön-
dals (1920–1924:247 [gera]) þar sem segir að gera sé hin venjulega tal-
máls mynd en gjöra tíðkist almennt ekki nema á Austurlandi; báðar
mynd irnar eru sagðar notaðar í ritmáli.
Ekki er hægt að útiloka að gjöra hafi lifað lengur í rituðu máli en
töluðu og Jóni Thoroddsen hafi þótt gjöra hæfa betur sem ritmálsmynd;
yfi rburðir hennar í ritmálinu gefi því ekki rétt a mynd af mæltu máli.
6 Niðurstöður og lokaorð
Tvær útgáfur skáldsögunnar Piltur og stúlka frá 1850 og 1867 sýna tvö
stig þess málstaðals sem var í mótun á nítjándu öld; þær veita okkur
innsýn í mótunarferlið. Höfundurinn, Jón Thoroddsen, hafði fengið
bestu menntun sem þá var völ á, umgekkst marga þeirra manna sem
mest létu að sér kveða í opinberri umræðu um íslenskt mál og lögðu
línur við mótun íslenskrar málstefnu á þeim tíma. Einhverjir þeirra
hafa efl aust lesið söguna í handriti og lagt honum lið við frágang
textans en heimildir eru fyrir því að Sveinn Skúlason ritstjóri hafi
lesið prófarkir að endurútgáfunni 1867. Skáldsagan Piltur og stúlka
naut mikilla vinsælda með þjóðinni, var prentuð í stóru upplagi og
hlaut mikla útbreiðslu. Efni hennar hefur trúlega höfðað vel til barna
og unglinga á málmótunarskeiði og líklega mun betur en fl est annað
tiltækt ritmál. Óhætt er því að gera ráð fyrir að hún hafi átt drjúgan
þátt í að festa í sessi þau máleinkenni sem þar birtust.
Samanburðurinn á þessum tveimur útgáfum Pilts og stúlku veitir
nokkra innsýn í tilurð ritmálsstaðalsins á nítjándu öld. Helstu þætt i
má draga saman hér:
Ritmálið færist fj ær mæltu máli. Munurinn á málinu á PS 1850 og PS
1867 er einatt sá að í PS 1867 færist ritmálið fj ær máli Jóns Thoroddsens
eins og það birtist í PS 1850 og í bréfum hans; um leið má ætla að
ritmálið færist fj ær því sem hefur verið almennt mælt mál á þeim
tíma.
Munur á opinberum skrifum og einkaskrifum. Breytingarnar í PS 1867
eiga sér fl estar einhverja samsvörun í bréfum Jóns Thoroddsens. Þó
er munur því að þeir þættir sem teknir eru upp í PS 1867 birtast fæstir
tunga_19.indb 117 5.6.2017 20:27:51