Orð og tunga - 01.06.2017, Síða 186

176 Orð og tunga
2 Orðasambandið af e-m í ópersónulegri
þolmynd
Í íslenskri germynd er algengast að gerandi sé frumlag í nefnifalli og
þol andi (eða þema) andlag í þolfalli. Í samsvarandi (hefðbundinni)
þol mynd er þolandinn nefnifallsfrumlag og þá er ekki nauðsyn að
geta gerandans. Hann getur þó komið fram sem valfrjáls af-liður.
Svona víxl má sjá í dæmunum í (7) sem eru frá Jóhannesi Gísla Jóns-
syni (2005a:387).
(7) a. Lögreglan handtók Sigurð (þf.).
b. Sigurður (nf.) var handtekinn (af lögreglunni).
Notkun af-liða virðist ekki eins tíð í íslensku og í ensku þar sem for-
setningin by er notuð á sambærilegan hátt (sjá t.d. Maling 1987:7, n.
7). Enn fremur virðast af-liðir í íslensku stundum eðlilegri ef þeir
vísa í fyrirtæki, skrifstofur o.s.frv. heldur en mannverur (Höskuldur
Þráinsson 2007:272).2 Til dæmis er nærtækara að túlka dæmi (7b)
þannig að lögreglan vísi í stofnunina frekar en manneskju (þannig að
hann, hún eða hán starfi hjá stofnuninni). Mennskir gerendur eru þó
alls ekki útilokaðir í íslenskum af-liðum eins og eftirfarandi dæmi
sýna (Höskuldur Þráinsson 2007:272–273; sjá einnig t.d. Maling og
Sigríði Sigurjónsdóttur 2002:119).
(8) a. Einhver nemandi var gripinn (af kennaranum).
b. Einhverjum nemanda var hjálpað (af kennaranum).
(Höskuldur Þráinsson 2007:272–273)
Ópersónulegri þolmynd er stundum lýst sem þolmynd sem hefur
„ekkert frumlag sem persónubeygða sögnin getur lagað sig að“
(Jóhannes Gísli Jónsson 2005a:391). Ef slík lýsing er notuð bókstaflega
til grundvallar á skilgreiningu er (8b) dæmi um ópersónulega þol-
mynd (sbr. Höskuld Þráinsson 1979) vegna þess að persónubeygð
sögn getur ekki lagað sig að þágufallsfrumlagi. Við fylgjum Sigríði
Sigur jónsdóttur og Maling (2001:127) í því að telja þolmynd með
auka fallsfrumlagi ekki með ópersónulegri þolmynd.3 Í (8b) er af-
2 Þá hefur einnig verið bent á að af-liðir í íslensku eru oft óeðlilegir með dauðum
hlutum eða óhlutstæðum fyrirbærum eins og dæmi (i) frá Jóhannesi Gísla Jónssyni
(2003:147) er til marks um.
(i) *Uppskerunni var bjargað af rigningunni.
3 Við notum svona skilgreiningu vegna þess að við teljum að hún passi vel við það
tunga_19.indb 176 5.6.2017 20:28:03