Jökull - 01.01.2014, Qupperneq 95

Umbrot tengd Bárðarbungu og Grímsvötnum á 19. öld.
(1862–1873?) á undan umbrotunum í fyrra norðan
við hann [Askja og Sveinagjá 1875]. Hver veit um
þær eldgosastöðvar? Hver hefir skoðað Grímsvötn og
hveri þá, sem þar vella alla tíð?“
Tímabært er orðið að endurskoða frásagnir um
eldvirkni í Vatnajökli á 19. öld með tilliti til núver-
andi þekkingar á eldstöðvakerfum Bárðarbungu og
Grímsvatna (1. mynd) og reynslu af síðustu eldgos-
um, í Gjálp 1996, Grímsvötnum 2011 sem og yfir-
standandi eldgosi í Holuhrauni. Hefðbundin hlaup úr
Grímsvötnum verða þegar vatnshæð nær þeirri "krí-
tísku hæð"að vatn geti þrengt sér undir ísstíflu vatn-
anna. Gos innan Grímsvatna bræðir bara fljótandi
íshellu svo að vatnsborð hækkar ekki (Einarsson og
Björnsson, 1990; Helgi Björnsson, 2009). Slík gos
megna þvi ekki að framkalla stórhlaup eins og varð
1996. Til þess að svo megi gerast þarf að gjósa innan
vatnaskila norðan Grímsvatna (4. mynd), bæta þannig
vatnsmassa í vötnin og hækka vatnsborð. Slík gos
urðu 1938 og 1996.
Þegar vatnsborð rís hátt vegna þess að vatn flæð-
ir inn í Grímsvötn frá gosstöðvum utan við íshell-
una getur ísstíflan lyfst og vatn flætt svo hratt út að
rennslið vex línulega. Það gerðist 1996 og lýsing á
hlaupferlum 1838, 1861, 1867 og 1892 vekur grun um
að þá hafi einnig borist vatn inn svo að ísstíflan flaut
upp (Helgi Björnsson, munnlegar upplýsingar 2015).
Ennfremur er erfitt að skýra stór jökulhlaup 1852 og
1903 nema með hækkuðu vatnsborði vegna eldgosa
norðan vatnanna, eins og rakið er hér á eftir.
Eldgos og Skeiðarárhlaup 1838, 1852, 1861, 1867
Árið 1838 kom Skeiðarárhlaup um Hvítasunnuna.
Í Fjölni (5. árg 1839, bls. 8–9) segir; „...um sama leitið
þóttust menn verða varir við öskufall á nokkrum bæ-
um á Rángárvöllum, og að vísu var á hvítasunnukvöld
og stöku sinnum þar eptir loptið harla líkt því, þá vik-
ur og ösku mistur hefur fyllt það og eldur er uppi, og
enda veðurreyndin leingi siðan,... Ætluðu menn að
eldur mundi kominn upp í Öræfajökli, og drógu það
til þess með fram, að Skeíðará, sem allt vorið hafði
verið þurr, að kalla, ruddist um það bil fram aptur
með miklu jökulflóði, og komst eptir það aptur í eðli
sitt. En ekki eru, svo heyrst hafi, fleiri líkindi til þess,
eldur hafi uppi verið sumar þetta.“
Sigurður Þórarinsson (1974) telur að gosið hafi í
Grímsvötnum samhliða jökulhlaupinu 1838. Ítarlegri
heimildir um þetta hlaup eru ekki þekktar en líklegt
að það hafi tengst eldgosi innan vatnasviðs Gríms-
vatna með svipuðu sniði og hlaupið 1996. Það að
Björn Gunnlaugsson sá reykjarmekki inn af Kistu-
felli sumarið 1838 bendir og til eldgoss undir jökli,
þar suðuraf. Líklega var þetta stórt hlaup, það raskar
reglubundinni hlauptíðni Grímsvatna (5–6 ár, Þjóðólf-
ur, 26. júní, 1861) þar sem næsta hlaup kemur ekki
fyrr en fjórtán árum síðar, 1852. Til þess að svo megi
gerast þarf hlaupið að laska ísstíflu Grímsvatna þannig
að rennslisleiðin haldist opin í nokkur ár áður en jök-
ullinn grær og útfallið lokast aftur. Slíkt gerðist í kjöl-
far Gjálpargossins (Gwenn Flowers og fl., 2004).
Skeiðarárhlaupið 1852 var stórhlaup sem gekk mjög
á sandana suðvestur af Svínafelli (S.Þ., 1974). Mjög
takmarkaðar heimildir eru um þetta hlaup og ártalið
1851, sem það hefur haft til þessa, byggt á frétt í Þjóð-
ólfi 26. júní 1861, þar sem segir um Skeiðará, „hefir
hún nú eigi hlaupið um næstliðin 10 ár. “
Þorvaldur Thoroddsen telur líklegt að eldur hafi
verið uppi einhvers staðar í Vatnajökli árið 1852 og
byggir það á eftirfarandi ummælum í Norðra (1.–
2. tbl., janúar 1853, bls. 8); „Líka var þess getið, að
Skjaldbreiðarjökull eða Trölladýngur, sem liggja í út-
norður af tjeðum Vatnajökli og Kistufelli og syðst að
kalla í Ódáðahrauni, hefði þyðnað venju framar, sem
merki þess, að honum mundi vera farið að hitna undir
hjartarótunum; eins og að þar í grend vart hefði orðið
við jarðskjálfta, og höfðu merki þessi að undanförnu
verið undanfari elz uppkomu. Jöklanám mun annars
venju framar hafa verið næstliðið sumar.“ Frekari lýs-
ingar á eldstöðvunum eru ekki tiltækilegar og erfitt er
að átta sig hvar téðir jarðskjálftar hafa verið.
Í kjarna Bárðarbungu er öskulag frá þessum tíma
sem Sigurður Steinþórsson (1978) telur til Gríms-
vatnakerfisins (the 1854? tephra is tentatively allotted
to Grímsvötn). Efnasamsetning kvikunnar er mjög
svipuð efnasamsetningu kvikunnar frá 1838 (S.S.,
1978) sem og Gjálpargossins 1996 (Sigurður Stein-
þórsson og fl., 2003). Aldur öskulagsins er áætlað-
ur 1854 út frá ísþykktarjöfnu milli þekktra öskulaga
í kjarnanum. Sé gert ráð fyrir óvissu vegna árlegra
sveiflna í afkomu jökulsins er líklegt að öskulagið
JÖKULL No. 64, 2014 95