Jökull - 01.01.2014, Side 96

Bryndís Brandsdóttir og Finnur Pálsson
tengist gosinu 1852. Engar heimildir eru til um eld-
gos í Vatnajökli árið 1854.
Samantekt á ofangreindum fréttabrotum bendir
til þess að eldgos í Vatnajökli árið 1852 hafi valdið
Skeiðarárhlaupi sama ár.
Skeiðarárhlaup 1861 (Stórahlaup)
Eftirfarandi frétt birtist í Þjóðólfi 26. júní, 1861, „24.
f. mán. fannst her syðra megn jökla- og brennisteins-
fýla og stóð vindur hér af austri, en miklu megnari var
þó fýlan austrum Síðu og Meðalland, og var þar tekið
eptir því, að silfr allt tók kolsvartan lit, hversu vel sem
það var vafið og geymt í traföskjum og kistum. Sáust
þá, um Meðalland og Álptaver, reykjarmekkir upp úr
Hnappafells eða Öræfajökli, og þó eigi marga daga
þareptir. Þenna dag hljóp Skeiðará, og hefir hún nú
eigi hlaupið um næstliðin 10 ár, en er þó tíðast, að
hún láti eigi nema 6 ár milli hlaupa og stundum eigi
nema 5, ræðr því að líkindum að hlaup þetta hafl orð-
ið afarmikið; enda sjást og nú meiri merki þess heldr
en vant er, því víða vestr með sjó er rekinn birkiviðr
hrönnum saman, og er það sjálfsagt eptir hlaupið og
virðist hafa farið yfir Skaptafellsskóga neðanverða...“
Hlaupið 1861 óx mjög snögglega, dreifðist um
allan Skeiðarársand og lifði í minninu Öræfinga sem
„Stórahlaup“ (S.Þ., 1974). Jöklafýlan úr þessu hlaupi
fannst vestur á Eyrarbakka og í Reykjavík 24. maí,
daginn eftir að hlaupið hefst (S.Þ., 1974). Enskur
ferðamaður W. Hogarth segir í bréfi þann 13. júní að
10. júní hafi þeir siglt inn í brúnt ferskvatn, 46◦F heitt,
80 sjómílur undan Ingólfshöfða og hafi þeir siglt um
30 mílur í þessu vatni. Ekki sást til goss 11. júní en
þá var bjart yfir jöklum. Ströndin við Eyrarbakka var
þakin reknum vikri og viðarkjarri. Sigurður Þórar-
insson (1974) telur mögulegt að smágos hafi orðið í
Grímsvötnum samhliða þessu hlaupi.
Kafli úr bréfi að austan í Norðanfara í ágúst 1862.
„Ei þykja mjer sunnanblöðin lýsa vel vatnshlaupinu
úr Skeiðarárjökli eða Skeiðará sumarið 1861; mjer
var skrifað um það að sunnan í haust hið næstliðna
svoleiðis:“ „Í vor hljóp Skeiðará og gjörði Öræfu
mikinn skaða, hún tók utanaf öllum löndum og nýja
landið sem Nesmenn áttu og alla melana.“
Skeiðarárhlaupin 1852 og 1861 voru bæði stór-
hlaup og líklega 1838 hlaupið einnig. Skeiðará hleyp-
ur ekki í tæp 10 ár en hafði áður hlaupið á 5–6 ára
fresti (Þjóðólfur, 1861). Lengri tími líður á milli
hlaupanna 1838 og 1852. Líklegt er að þessi hlaup
hafi öll verið tengd eldumbrotum innan vatnasviðs
Grímsvatna, frá kvikugangi til norðurs frá Grímsvötn-
um eða til suðurs úr Bárðarbungu. Helgi Björns-
son og Páll Einarsson telja mögulegt að gosið hafi í
Grímsvötnum 1861 og Helgi Björnsson segir í bók-
inni Jöklar á Íslandi; „Svipuð jökulhlaup, sem náðu
hámarki á 2–4 dögum í kjölfar gosa, gætu hafa orð-
ið áður eða 1861, 1867 og 1892.“ Með tilvísun til
eldgosanna í Tröllagígum 1862–1864 verður að telja
líklegt að kvikuumbrot í Bárðarbungu hafi verið hafin
í júní 1861, þá hafi kvikugangur til suðurs brætt jök-
ulinn með svipuðum hætti og í Gjálpargosinu 1996 og
hrundið Stórahlaupi af stað. Annar kvikugangur til
suðvesturs réttu ári seinna endar með sprungugosinu
í Tröllagígum, suðvestan Bárðarbungu. Mjög líklegt
er að gosið hafi á Dyngjuhálsi samhliða Tröllagígum,
röksemdir þar að lútandi eru raktar hér að neðan.
Eldgosin 1862–1864, 1867, 1868, 1872, 1873, 1876,
1877, 1883, 1885, 1887, 1888–1889, 1891–1892,
1897 og 1902–1903
„Árið 1862, 1867 og 1873 gaus fyrir norðan Vatnajök-
ul, en eldfjöll þar eru ókunn eins og annað“ (Þ.Th.
1881). Þessi gos eiga það sammerkt að öskulög frá
4. mynd. Yfirborð samkvæmt leysimælingu (LiDAR, sbr. grein Tómasar Jóhannessonar og fl., 2011) úr flugvél af norðaust-
anverðu Vonarskarði og norðvesturhluta Vatnajökuls. Bláa línan afmarkar vatnaskil á jöklinum og áætlaðan jökuljaðar við
mestu útbreiðslu hans í lok 19. aldar. Ætla verður að jaðarinn hafi legið þar nálægt sumarið 1839. Rauða brotalínan sýnir
sennilega leið Björns Gunnlaugssonar og Sigurðar Gunnarssonar á Bárðarbungu í júnímánuði sumarið 1839 og gula brota-
línan hefðbundnari leið yfir Dyngjujökul samkvæmt lýsingu Sigurðar. Helstu örnefni eru merkt á kortið ásamt nafngiftum
Björns innan sviga. – A LiDAR map of NW-Vatnajökull region. Water divides of the rivers Kaldakvísl, Skjálfandafljót and
Jökulsá á Fjöllum are shown by blue lines as well as the former glacier margin. Red dashed line shows the suggestive track
of Björn Gunnlaugsson and Sigurður Gunnarsson from Vonarskarð to northern Bárðarbunga in late June, 1839 and the
yellow dashed line 19th century glacier crossing.
96 JÖKULL No. 64, 2014