Jökull - 01.01.2014, Qupperneq 107

Society report
Upprifjun um Grímsvatnajökul, Vatnajökulsveg og Holuhraun
Hjörleifur Guttormsson
Vatnsstíg 21, 101 Reykjavík
hjorleifur@eldhorn.is
Ágrip – Á uppdrætti Guðbrands Þorlákssonar biskups á Hólum af Íslandi 1590 sáust engin merki um Vatna-
jökul en aðrir stærstu jöklar landsins eru þar nafngreindir. Staðbundin þekking fólks í Skaftafellssýslu og
Þingeyjarsýslu á þessum langstærsta jökli Íslands hafði þá ekki náð til kortagerðarmanna, en úr þessu var bætt
smám saman á 18. og 19. öld. Fram á 16. öld fóru Norðlendingar og líklega einnig Austfirðingar fram og aftur
yfir Vatnajökul til sjóróðra frá suðurströnd Íslands og voru vitni að framgangi skriðjökla, jökulhlaupum og elds-
umbrotum, m.a. í Grímsvötnum. Fóru bæði Skaftfellingar og Þingeyingar nærri um staðsetningu þessarar miklu
megineldstöðvar í jöklinum. Elstu rituðu heimildir um nafnið Grímsvötn eru frá því um 1600, en síðan kemur
það oft fyrir í annálum og ritum á 17. og 18. öld. Vakin er athygli á nafninu Grímsvatnajökull sem er að finna
í Íslandslýsingu danska fræðimannsins P. H. Resens frá árunum 1684–1687. Þetta heiti gæti verið undanfari
nafnsins Vatnajökull, sem fyrst fer að sjást í ritum um öld síðar og er þá líklega stytting úr Grímsvatnajökull.
Á 18. öld var nafnið Klofajökull ríkjandi, en heitið Vatnajökull ryður því smám saman burt á 19. öld. Á 17.
og 18. öld fór loftslag á Íslandi kólnandi, skriðjöklar gengu fram, gróðurskilyrði á miðhálendinu versnuðu og
lífskjör almennings. Ferðalög á hestum um miðhálendið strjáluðust og lögðust að mestu af um Sprengisand
á 18. öld. Árið 1770 settu dönsk stjórnvöld á fót svonefnda landsnefnd til að leita úrbóta í atvinnumálum á
Íslandi og á ýmsum öðrum sviðum, m.a. með því að bæta samgöngur í byggðum og leita uppi og merkja týnda
fjallvegi yfir hálendið milli landshluta. Ein af þessum leiðum fékk nafnið Vatnajökulsvegur og átti að geta stytt
ferðalög milli Austurlands og Suðurlands um nokkra daga. Amtmaðurinn fyrir Norður- og Austurland bauð
fram styrki til að finna og merkja slíkar leiðir, m.a. frá Jökuldal eystra norðan Vatnajökuls yfir á Sprengisands-
veg (Kiðagil). Árið 1831 var svo stofnað svonefnt Fjallvegafélag með sama markmiði og starfaði það í nokkur
ár. Lýst er þremur tilraunum manna af Austurlandi á árunum 1794, 1797 og 1833 til að finna æskilega leið
norðan Vatnajökuls og eru birtar heimildir sem snerta ferðir þeirra, m.a. merkilegur uppdráttur frá árinu 1833
þar sem teiknaðar eru inn leiðir úr tveimur síðustu ferðunum. „Vatnajökulsvegur“ var síðan farinn af Birni
Gunnlaugssyni mælingameistara [kortagerðarmanni] ásamt fylgdarmönnum, að hluta til á árinu 1838 og um
Vonarskarð 1839. Er leið þessi sýnd á uppdráttum Björns sem komu út á árunum 1844 og 1849. Ári seinna, í
júlíbyrjun 1840, lenti leiðangur Danans J. C. Schythe í vetrarveðri á Vatnajökulsvegi og lögðust þá frekari ferð-
ir um hann af í marga áratugi. Það er síðan á seinnihluta 19. aldar og á 20. öld sem rannsóknarferðum fjölgar
á þessum slóðum, bæði af erlendum og innlendum vísindamönnum og landkönnuðum. Tengdust rannsókna-
ferðir þessar stundum eldsumbrotum í Ódáðahrauni (Askja 1875) og víðar, en um og eftir 1970 athugunum og
undirbúningi að vatnsaflsvirkjunum í jökulsánum norðan Vatnajökuls. Urðu þá til jarðfræðikort og gróðurkort
af þessum svæðum og reynt var að spá í einstaka atburði, svo sem eldgos og tilkomu eldhrauna eftir ísöld. Eitt
slíkra er Holuhraun við norðurjaðar Dyngjujökuls milli upptakakvísla Jökulsár á Fjöllum. Talið hefur verið
að það kunni að hafa runnið veturinn 1796–1797, en heimildir sem vísað er hér til benda til að það hafi gerst
síðar. Nú er þetta gamla hraun horfið undir nýtt og stærra eldhraun runnið frá sömu gosstöðvum á gangarein
Bárðarbungu til norðurs, í atburðarás sem hófst í ágúst 2014.
JÖKULL No. 64, 2014 107