Jökull - 01.01.2014, Qupperneq 110

Hjörleifur Guttormsson
Þorsteinn Magnússon klausturhaldari segir í rit-
gerð sinni Relatio um Kötlugos og hlaup 1625, að
svipað gerist í Grímsvötnum, norðan Glómagnúps-
sands hjá Skeiðarárjökli, að „nær sagður Skeiðarár-
jökull hleypur með eldi, ísi og vatni ... hvað og títt
sker, þá skal fyrst eldurinn uppspretta mitt úr greind-
um Grímsvötnum og þar upp úr loga og tundra, svo
sem annað bál af brenniholtum eður þurrum viði.“
(Þorsteinn Magnússon, 1907–1915, s. 205–206.) Þeir
sem hafa orðið vitni að Grímsvatnagosum, kannast ef-
laust vel við þessa lýsingu. Það sem eðlilega vakti
undrun fyrri tíðar manna var hið kynlega samspil elds
og vatns, sem þar birtist (2. mynd).
2. mynd. Frá Grímsvatnagosi 1998. – Eruption in
Grímsvötn 1998. Ljósm./Photo Oddur Sigurðsson.
Á 17. öld skrifaði sá virti danski fræðimaður
Peter Hansen Resen (d. 1688) ritverkið mikla Atlas
Danicus. Sjöunda bindi þess, samið 1684–1687, er
helgað Íslandi og var gefið út af Sögufélaginu í ís-
lenskri þýðingu Jakobs Benediktssonar 1991. Þar seg-
ir m.a. á s. 112: „Árið 1684 hófst eldgos í Grímsvatna-
jökli, sem annars er þakinn eilífum snjó, og það með
þvílíkum ofsa og magni að eldurinn sást víðsvegar um
land. Gosið stóð svo lengi að ennþá í miðjum janúar
árið 1685 mátti sjá það. Á undan eldgosinu fór gífur-
legt vatnsflóð úr þessu sama fjalli í fljótið Jökulsá [á
Fjöllum] og bar með sér þvílíka jaka úr jöklinum að
þá mátti telja á við meðalfjöll. Þessa jaka skildi flóðið
sumpart eftir á jöðrum sínum, en það var fimm mílur
á breidd og sextán á lengd ...Tvö hundruð fjár fórust
í þessu hlaupi og fjórtán hestar. Enn fremur fórust
fjórir bátar og tvær ferjur.“
Ljóst er að Resen hefur haft aðgang að ýmsum ís-
lenskum heimildum. Fitjaannáll (s. 271) getur þessa
sama eldgoss við árið 1685 með svofelldum orðum:
„Um veturinn var eldur uppi í austurjöklum, eður
Grímsvötnum. Kom mikið jökulhlaup í Skeiðará og
Jökulsá í Axarfirði. Týndist í því einn maður og undir
200 fjár frá Skinnastöðum.“
Í Íslandslýsingu Þorláks Markússonar lögréttu-
manns (um 1682–1736) og lengst af bjó á Sjávarborg
í Skagafirði, talinn „lögvitur, fróðleiksmaður og hepp-
inn læknir“ (Ísl. æviskrár V, s. 164), segir m.a. þar
sem fjallað er um Skeiðarárjökul og hlaup úr hon-
um (Blanda 5, 1932 s. 24): „Í sama jökli eður ísbjargi
sjá menn stundum eld upp koma, 6–7 eður 8 aðskilda
eldsloga, líka sem úr Heklufjalli, og vita menn ekki,
hvað þar kann vera til að brenna, annað en ís og
vatn. Ekki mjög langt, sem vera kann 6 eður 7 míl-
ur, frá þessum jökli, upp betur og sunnar á landinu,
eru vötn, sem Grímsvötn heita. Upp úr þeim vötnum
hafa menn séð í einu 15 aðgreinda loga brenna; hver
orsök nú kann vera til svoddan, vita menn ekki af að
segja, nema megi það orsakast af ofmiklum brenni-
steini djúpt í jörðunni, því þá menn ríða hjá þess-
um jöklum, er þar svo sterk brennisteinslykt, sem hún
kann nokkurntíma að verða.“
Enn er að geta ummæla Eggerts og Bjarna í
Ferðabók frá 1772 (Þjóðhátíðarútgáfa 1974, s. 103–
104). Í frásögn þeirra af Skeiðarárjökli kemur fram
að hann hafi fyrst orðið til á 14. öld. Í þeirra tíð töldu
menn hann aðgreindan frá Klofajökli. En um Gríms-
vötn hafa þeir þessa athyglisverðu lýsingu: „Gríms-
vötn heita stöðuvötn uppi á hálendinu í norðvestur
frá Skeiðarárjökli. Þau standa í sambandi við hann,
þannig að þegar hann gýs eldi, þá brennur einnig
í Grímsvötnum. Spúa þau ösku og eldi, og stend-
ur eldstólpinn upp úr vatninu. Slokknar hann ekki af
því, heldur virðist hann brenna miklu greiðlegar en
án vatns.“
Ekki verður gengið fram hjá Fjalla-Eyvindi
(1714– um 1780). Fáir ef nokkur hefur skilið eftir sig
spor jafn víða í óbyggðum Íslands, þar á meðal norðan
Vatnajökuls, en ýmsir eigna honum og Höllu bæjar-
stæðið í Hvannalindum. Ekki fór Eyvindur í grafgöt-
ur um hvar Grímsvötn væri að finna í jöklinum suður
af. Í skýrslu Einars Brynjólfssonar (Þjóðskjalasafn.
110 JÖKULL No. 64, 2014