Jökull - 01.01.2014, Blaðsíða 113

Upprifjun um Grímsvatnajökul, Vatnajökulsveg og Holuhraun
sem samgönguleið milli landsfjórðunga, rétt eins og
Sprengisandur og Kjalvegur.“ – Þess má geta að árið
1670 taldi Brynjólfur biskup Sveinsson (Saga Ísl. VII,
s. 100) að vikuferð væri úr Skálholti um Sprengisand
norður í Öxarfjörð.
En nú er komið að þætti Austfirðinga í lok
18. aldar við að kynna sér staðhætti norðan jök-
uls. Þann 3. september 1794 voru þrír menn stadd-
ir í norðvesturhlíðum Snæfells í björtu veðri en af-
taka hvassviðri og horfa þaðan vestur með norð-
urrönd Vatnajökuls. Þetta voru Sveinn Pálsson með
fylgdarmönnum, Fljótsdælingunum Guttormi Páls-
syni (1775–1860), stúdent úr Skálholtsskóla, og mági
hans Pétri Brynjólfssyni (1772–1798) frá Brekku í
Fljótsdal, sem var „mesti atgjörvismaður og hafði
menntað sig sjálfur“ (Þorvaldur Thoroddssen, 1902,
s. 129). Fékkst hann m.a. við silfursmíði. Pétur hafði
fyrr um sumarið 1794 fyrir hvatningu Stefáns Thorar-
ensen amtmanns farið frá Brú á Jökuldal vestur með
jökulrönd að Kiðagili í leit að færum vegi. Gaf hann
Sveini glögga lýsingu á staðháttum. Í Ferðabókinni
(s. 474) segir Sveinn: „Leitin að þessum vegi, sem
greidd var af opinberu fé, varð til þess, að Fljótsdæl-
ingurinn Pétur Brynjólfsson, sonur fjórðungslæknis-
ins austur þar, ungur maður og röskur, fann alveg nýja
og beina leið, ofar og nær jöklinum, yfir öræfi þessi
að oftnefndu Kiðagili. Ég á þessum ágæta og efnilega
unga manni að þakka alla þá vitneskju, sem ég hef
fengið um svæðið norðan Klofajökuls.“
Í Ferðabók Sveins fylgir síðan eftir forsögn Péturs
stutt lýsing á leiðinni frá Brú á Jökuldal upp á Þorláks-
mýrar, vestur yfir Kverká og suðvestur um Kverkár-
rana, yfir Kreppu og Kverkfjallarana og tíu kvíslar
Jökulsár á Fjalli og áfram „norður fyrir fjallið Dyngju
[Trölladyngju], yfir Skjálfandafljót að Kiðagili þar
sem menn hafa annan áfangastað.“ - Öðru sinni,
árið 1797, fór Pétur Brynjólfsson þessa leið ásamt
Guttormi Þorsteinssyni (1774–1848) síðar presti á
Hofi í Vopnafirði, sem var „mikill maður vexti og
hraustur“ (Páll Eggert Ólason, 1951, s. 226). Pét-
ur varð hins vegar ekki gamall, drukknaði í Beru-
firði sumarið 1798 (Halldór Stefánsson, 1958, s. 328–
330). Frásögn um ferð þeirra Péturs og Guttorms
er að finna í bréfi þess síðarnefnda til Páls Þórð-
arsonar Melsteðs sýslumanns á Ketilsstöðum, dags.
á Hofi 21. apríl 1832 (Lbs. 147 fol. a.), þ.e. ári eftir
stofnun Fjallavegafélagsins. Ábending um bréf þetta
sem og uppskrift þess er fengin frá Sveinbirni Rafns-
syni sagnfræðingi. Upphaf bréfsins er svohljóðandi:
„Veleðla! Hæstvirti elskulegi herra sýslumaður! Ég
heyri nú sagt, að ferð muni falla strax eftir hátíðina
[páskar voru 22. apríl 1832] austur á Völlur og dettur
mér þá í hug, að mál muni komið að svara einhvörju
yðar heiðraða góða bréfi af 1ta febrúar þessa árs, -
sem í stysta máta verður hér um bil þetta. - Eins og
þér segið fékk ég í vetur bréf frá Jústitsráði Thoraren-
sen áhrærandi að styrkja málefni Fjallvegafélagsins,
og um fyrirætlun þess, að leggja veg hingað austur
á fjalla- eður jöklabaki. - Ég tók dauflega undir það
fyrra, þar mér fannst ég lítið í færum til þess, og þar
búinn að gjöra tilraun í því falli; - en um plan þetta,
sagði ég hönum meiningu mína jafnvel þótt hann ei
óskaði þess. - (:er ég því heldur þóttist geta gjört, og
eiga að gjöra, sem ég er einn lífs af þeim sem þennan
veg - að miklu leyti - fóru með Pétri heitnum Brynjólfs-
syni 1797:) og resultatið varð aldeilis það sama hjá
mér og yður, nefnilega ég réði frá, til þess að þenkja,
en áleit þarfaverk að Sprengisandur væri varðaður,
eður pelaður, og glögg merki sett upp við Sóleyjar-
höfðavaðið á Þjórsá, sem er allgott, en áin oft slæm í
kvíslunum upp undir Arnarfellsjökli, og ófært að fara
hérmeginn ofan með Þjórsá á Rangárvelli því Túná
kemur þar fyrir sem sjaldan eður aldrei er reið; en
hinumeginn er ekkert vatn ofan í Hreppa, nema Dalsá,
sem er bæði skaplega vatnsmikil og hefir gott vað. -
Hlálega gekk með sakir félags þessa eftir að Amtmað-
ur var kominn í spilið fyrir norðan, sem bæði i obj-
ektiv og subjektiv tilliti er illa farið, og sama hefði
líklega orðið tilfellið hér,“
Eins og fram kemur í þessu bréfi Guttorms
hafði nýstofnað Fjallvegafélag þegar hér var komið
sögu tekið upp þráðinn frá því fyrir aldamótin 1800
um frekari könnun á ferðaleið norðan Vatnajökuls.
Bjarni Thorarensen amtmaður, forgöngumaður fé-
lagsins, sneri sér til Páls Melsteðs sýslumanns með
tilmælum um að hann fengi menn til að kanna leið
þessa gegn þóknun. Þann 13da janúar 1834 skrifaði
sýslumaður alllangt bréf til Bjarna amtmanns og segir
þar í upphafi (Þjóðskjalasafn. Skjalasafn Árna Thor-
steinssonar um Fjallvegafélagið 1831–1835): „Eftir
JÖKULL No. 64, 2014 113