Jökull - 01.01.2014, Side 117

Upprifjun um Grímsvatnajökul, Vatnajökulsveg og Holuhraun
(Ferðabók I, s. 264–265), sem byggði umsögn sína
á „handriti“ sem Björn Gunnlaugsson hafi fengið að
austan, áður en hann fór fyrstu ferð sína um Ódáða-
hraun 1838. Hvorki Þorvaldur eða Ólafur geta um
uppdrátt Péturs á Hákonarstöðum, og báðir fara þeir
rangt með ártalið hvenær sú ferð var farin. Einnig
segja þeir ókunnugt um hver var samfylgdarmaður
Péturs. Ólafur vitnar í Björn Gunnlaugsson (1839)
sem sagðist hafa farið þennan nýja veg eftir tilvís-
an Péturs á Hákonarstöðum, „hvern veg líka Prófast-
ur Síra Guttormur Þorsteinsson á Hofi fór að nokkru
leyti og líka Pétur sálugi Brynjólfsson.“ Ólafur tekur
hins vegar sérstaklega fram (Ódáðahraun II, s. 222) að
„Um ferð séra Guttorms er ekkert kunnugt.“ Þetta er
rakið hér til að sýna að Ólafur þekkti ekki heimildir
sem nú eru kunnar. Við vitum nú óyggjandi að Pét-
ur Brynjólfsson og Guttormur fóru vestur um Flæður
sumrið 1797 og virðast þeir ekki hafa greint frá nein-
um hindrunum af hrauni á þeim slóðum hvað þá elds-
uppkomu. Líklega voru þeir á ferð þarna síðsumars,
en Guttormur var vígður syðra 13. ágúst 1797 sem
aðstoðarprestur til Hofs í Vopnafirði og gegndi þar
síðan prestembætti frá 1805 til æviloka 1848. Gátan
um uppkomu Holuhrauns er áfram óráðin, en líklega
rann það að hluta eða í heild snemma á 19. öld. Til
álita kemur árið 1807, en „þá urðu menn í Þingeyj-
arsýslu varir við gadd í sauðfje, sól var blóðrauð og
menn fundu brennisteinskeim í úrkomu“ (Þorvaldur
Thoroddsen 1924, s. 14).
Þekktar ferðir um Holuhraun á 19. öld
Sumarið 1839, sex árum eftir ferð þeirra Péturs og
Jóns, komu úr gagnstæðri átt gegnum Vonarskarð á
austurleið Björn Gunnlaugsson mælingameistari og
með honum áðurnefndur Sigurður Gunnarsson, þá
nýstúdent úr Bessastaðaskóla. Var þetta fyrsta ferð
manna um skarðið sem vitað er um frá því Gnúpa-
Bárður að talið er fór þar um í árdaga. Þeir riðu all-
langt upp eftir Dyngjujökli og komu síðan niður af
honum rétt vestan Kistufells, héldu þaðan yfir Grjót-
háls, sem að sögn Sigurðar var úr „vanalegu grágrýti“,
og er þetta eflaust sá sem nú er nefndur Urðarháls.
Af hálsinum héldu þeir niður á Jökulsáraura þar sem
voru, að sögn Sigurðar, „sandar og apalgrýtt jökul-
kvísladrög ...“. Um framhaldið segir Sigurður í rit-
gerð 1876: „Þegar nokkuð dregur norðaustur á þessa
Jökulsár aura, kemur þar flatt, lágt og breitt bruna-
hraun, sem runnið hefir innan dalinn sem falljökull-
inn fyllir nú, því það kemur undan falljöklinum. Hafa
grjót og aurspýjur, sem jökulhlaup og vatnsmagn úr
jöklinum hafa flætt yfir, hækkað alla farvegi báðum
megin við hraunið og innanum það, svo það er nú orð-
ið mjög lágt og sjer sumstaðar eigi til þess.“
Héldu þeir félagar síðan áfram austur yfir Jök-
ulsá norðan Kverkfjalla áleiðis til Jökuldals. Hraun-
ið sem hér um ræðir er eflaust hluti af Holuhrauni.
Áferð þess var eftir lýsingunni að dæma öll önn-
ur en á „ófæra hrauninu“ norðar, sem varð á leið
Hákonarstaða-Péturs.
Í júlí 1840, var Sigurður Gunnarsson þarna enn á
ferð sem einn af fylgdarmönnum danska náttúrufræð-
ingsins Schythe, en þá í norðanáhlaupi. Áður lauk
varð sá leiðangur ein mesta þrekraun og hraknings-
för sem um getur í óbyggðum að sumarlagi. Hóp-
urinn braust í snjókomu að morgni 5. júlí austur yfir
Flæður, upptakakvíslar Jökulsár á Fjöllum, yfir sanda
og margar lænur, „en smám saman fór að bera þar
meira á hraunmylsnu, og stöku hraunstrýtur stungu
kollinum upp úr sandinum. Við þræddum milli þeirra
og stautuðum áfram hvíldarlaust ...“ segir Schythe
í ferðasögu sinni (Jón Eyþórsson, 1950, þýð. s. 89).
Frásagnir af þessari sögulegu ferð urðu eflaust til að
draga úr áhuga manna á Vatnajökulsvegi.
Árið 1844 var fullbúinn uppdráttur Björns Gunn-
laugssonar af Suðausturlandi og „Vatnajökli eða
Klofajökli“ en heildaruppdráttur hans af öllu land-
inu fyrst 1849, gefinn út á vegum Hins íslenska bók-
menntafélags. Nýttust Birni vel mælingar og athugan-
ir úr ferðinni 1839 við gerð uppdráttarins, enda veður
þá ákjósanlegt. Á uppdráttinn er merktur inn Vatna-
jökulsvegur gegnum Vonarskarð (6. mynd). Taldi
Björn að þessa leið megi fara „með lest á 7 dögum
frá Reykjavík austur að bænum Brú á Jökuldal ...“ Sé
hann nær þráðbeinn „ og að auki er hann að mestu
vatnsfallalaus og allsæmilega góður, þá á sumar tek-
ur að líða.“ (Björn Gunnlaugsson, 1840).
Það var fyrst fjórum áratugum eftir þetta, sumar-
ið 1880, að „landaleitarmennirnir“ fjórir úr Mývatns-
sveit og grennd héldu á svipaðar slóðir og fundu
þá m.a. Gæsavötn og húsarústirnar í Hvannalindum.
Einn í hópnum var Jón Stefánsson, bóndi og skáld
JÖKULL No. 64, 2014 117