Jökull - 01.01.2014, Page 119

Upprifjun um Grímsvatnajökul, Vatnajökulsveg og Holuhraun
(Þorgils gjallandi), þá í Syðri-Neslöndum, síðar á
Litluströnd, og ritaði hann frásögn um ferðina í blað-
ið Norðling sama ár (Jón Stefánsson, 1880). Fóru
þeir frá Kistufelli austur eftir og farast Jóni skrásetjara
svo orð: „Lágur er jökullinn þar og ljótur mjög, hefi
eg þar hvergi komið að mér hafi þótt landslag skjóta
manni eins hroll í hug og þar. Þá var kl. 5 er við fór-
um frá fellinu, tók þá við hraun allillt, er liggur norð-
an við fellið, þá fórum við yfir stórgrýtta mela, þar til
tóku við leirur er sprænur þær mynda er falla úr jökl-
inum hér og þar alla leið vestan frá Kistufelli austur
að Jökulsá, falla rennsli þau út í sanda og koma loks
saman vestan við hraun er gengur aptur norðan úr
jöklinum, er það hraun nokkru nær Jökulsá en Kistu-
felli. Þá var kl. 91/2 er við komum að því og höfð-
um þá farið hratt austur leirurnar því vegur var hinn
bezti, einn klukkutíma vorum við yfir hraunið, er það
illt yfirferðar með hesta er austur eptir dregur, tjöld-
uðum við austast í því og gáfum hestum okkar fóður
þar hagi var engi, utan grávíðislauf á stöku stöðum.
Hraun þetta kölluðum við Kvíslahraun. Var frost um
nóttina þar við jökulinn.“
Nafnið Kvíslahraun festist ekki í sessi, þótt það
hefði mátt teljast gott og gilt. Aðeins fjórum árum
síðar, um miðjan ágúst 1884, bar þarna að Þorvald
Thoroddsen í rannsóknarferð með sínum dygga fylgd-
armanni Ögmundi Sigurðssyni. Hann virðist þá ekki
hafa haft spurnir af nýlegri nafngift Þingeyinga og
færði til bókar heitið Holuhraun. Í Ferðabók hans
(1958, s. 367–368) er litrík frásögn af dvölinni í Holu-
hrauni, þar sem þeir tjölduðu uppi á sjálfri jökulrönd-
inni til þess að hafa skjól milli íshnjúkanna. Í kaff-
ið sem þeir hituðu sér var ekkert að hafa annað en
kolmórautt jökulvatn. Aðstæðum lýsir Þorvaldur m.a.
þannig: „Miðja vega milli Urðarháls og Jökulsár er
allmikið hraun á miðjum söndunum. Nær það fast upp
að jökli og langt norður og [er] ákaflega illt yfirferð-
ar. Kölluðum við það Holuhraun. Hraun þetta hefur
komið úr gígahrúgu rétt við jökulröndina. Gígar þess-
ir standa í óreglulegri hrúgu og eru úr gjalli, sumir
blóðrauðir. Þar eru margar sprungur og gjár. Við
jökulröndina hefir hraunið hulizt af leir og leðju. Má
þar fara milli hrauns og jökuls, þó það sé mjög örð-
ugt sökum jökulkvísla og sandbleytu. Hestarnir lágu í
hvað eftir annað og bröltu á hnjánum í sandbleytunni
innan um nibbur af hraungrýti.“
Úr Flæðum fóru þeir austur yfir Jökulsá og Kverk-
fjallarana í Hvannalindir þar sem tjaldað var í 31/2
dag. Þaðan gerðu þeir tilraun til að komast í Kverk-
fjöll en urðu frá að hverfa sökum óveðurs. Til baka
héldu þeir milli Vaðöldu og Dyngjufjalla og um Jóns-
skarð niður í Suðurárbotna.
Jarðfræðikortlagning á 20. öld
Á 20. öld jókst smám saman þekking manna á Kverk-
fjallasvæðinu og Krepputungu og komu þar marg-
ir við sögu, bæði erlendir og innlendir vísindamenn,
auk áhugasamra landkönnuða og fjallamanna. Um
miðja öldina opnuðust leiðir um hálendið fyrir jeppa
og fjallabíla og munaði mestu um brú á Kreppu árið
1970, en ári seinna var byggður Sigurðarskáli norð-
an undir Kverkfjöllum. Eftir 1950 tóku menn jafn-
framt að þræða Gæsavatnaleið frá Sprengisandsvegi
til austurs (Hjörleifur Guttormsson og Oddur Sigurðs-
son, 1997, s. 74-80), en fyrst með byggingu brúar yfir
Jökulsá sunnan Upptyppinga árið 1986 fékkst akfær
tenging milli þessara svæða, Dyngjufjalla og Kverk-
fjalla. Flæður voru eftir sem áður að mestu úrleiðis og
Holuhraun hvíldi þar ótruflað af ferðafólki. Um 1970
hófust jarðfræðirannsóknir á vegum Orkustofnunar
við jökulárnar norðan Vatnajökuls og sá Guttormur
Sigbjarnarson jarðfræðingur um skipulag þeirra og
framkvæmd. Greinar hans um sögu rannsókna og
kortlagningu á svæðinu norðan Vatnajökuls birtust í
Náttúrufræðingnum (Guttormur Sigbjarnarson, 1993–
1995). Þar kemur fram að hann telur ekki fullsvarað
spurningunni um aldur Holuhrauns. 5. mynd byggir á
kortlagningu Guttorms og um hraunið segir hann m.a.
(1995, s. 207):
„Holuhraun hefur aðallega runnið frá tveim
gossprungum sem sennilega hafa myndast í sama
gosi. Líklegast heldur sú syðri þeirra áfram inn und-
ir jökulinn. Hið gífurlega aurmagn í vestanverðum
Dyngjujökli og útlit hans bendir til eldsumbrota þar
á síðari öldum, en þeim mun ávallt fylgja jökulhlaup.
... Nokkur eldri gígbrot finnast við vesturjaðar Holu-
hrauns, 500–1000 m frá jöklinum. Þau hafa ekki verið
rannsökuð nánar, en þau gætu tilheyrt Krepputungu-
hraunum.“
Síðustu rannsóknir á gamla Holuhrauni fyrir eld-
gosið 2014 benda til að berggerð þess og efnasam-
JÖKULL No. 64, 2014 119