Jökull - 01.01.2014, Qupperneq 122

Hjörleifur Guttormsson
setning líkist hraunum úr Bárðarbungukerfinu fremur
en Öskju og að um tvö aðgreind hraunrennsli sé að
ræða (Hartley og Thordarson, 2013).
Niðurlag
Brátt eru 400 ár liðin frá hraðferð Árna Oddssonar frá
Austurlandi til Þingvalla. Sú staðreynd að leið hans lá
frá Brú á Jökuldal bendir eindregið til að hann hafi rið-
ið skammt norðan Vatnajökuls og þannig stystu leið
milli landshluta. Vafalítið hefur hann þegið góð ráð
af Jökuldælingum. Ef til vill var þekking manna á
miðhálendinu á þessum tíma meiri en skýrar heimild-
ir eru um og ber þó að hafa í huga Íslandslýsingu Odds
Einarssonar biskups, föður Árna, en hún er talin rituð
í Kaupmannahöfn veturinn 1588–1589 (Íslandslýsing
1971, formáli s. 7). Rætur þessara feðga voru nyrðra,
þar sem faðir Odds, Einar Sigurðsson (1538–1626),
síðar kenndur við Eydali, var prestur og prófastur í
Mývatns- og Þingeyjarþingi frá um 1560 til 1589. Á
hans æskudögum sóttu Norðlendingar líklega enn til
sjóróðra suður í Skaftafellssýslu, sennilega yfir Vatna-
jökul allt fram að sjóslysinu mikla úti fyrir Hálsahöfn
í Suðursveit 1573. Á sama hátt lifði staðbundin vitn-
eskja í Skaftafellssýslum um jökulinn mikla að baki
byggðarlaganna vegna tengsla við Norðlinga og Aust-
firðinga og þeirra atburða sem gerðust æ ágengari með
jökulhlaupum og eldgosum sem mörg hver tengdust
Grímsvötnum í jöklinum norður af. Meðal Þingey-
inga voru sagnir um Grímsvötn eflaust ekki síður lif-
andi og tengslin við jarðelda í jöklinum og hlaup í
Jökulsá á Fjöllum sem ollu oft miklum usla og tjóni
í Öxarfirði.
Ólafur Einarsson heyrari og rektor í Skálholti um
1600 var bróðir Odds biskups, og frá honum er kom-
in fyrsta heimildin um Grímsvatnanafnið. Resen
prófessor í Kaupmannahöfn, sem festi á blað heitið
Grímsvatnajökull, hafði undir höndum Íslandslýsingu
Odds og fleiri íslenskar heimildir sem sumar hverjar
urðu eldi að bráð í Kaupinhafn 1728. Rætur Gríms-
örnefnanna liggja þó eflaust dýpra sem sameign kyn-
slóða norðan og sunnan Grímsvatnajökuls, hvort sem
að baki þeim býr óþekktur Grímur jöklafari eða tilefni
nafngiftarinnar voru svartir hamrar Grímsfjalls um-
kringdir hvítum frera.
Doði og kröm í íslensku þjóðlífi lengst af einok-
unartímabilinu, sem féll saman við kólnandi veðráttu,
endurspeglast m.a. í því að ferðum milli landshluta um
miðhálendið fækkaði eða þær lögðust af með öllu um
skeið. Það kom í hlut landsnefndarinnar sem skipuð
var 1770 og gera skyldi tillögur um hvað eina sem
verða mætti landi og lýð til viðreisnar, að m.a. „at-
huga um möguleika á að finna gamla fjallvegu, sem
týndir eru milli landshluta og gera nýja og að byggja
brýr og koma upp ferjum yfir árnar“ svo að vitn-
að sé í Olavius (Ferðabók I, s. 9). Úr þeim jarðvegi
var sprottin viðleitni amtmanna næstu áratugi til að fá
fríska menn til að hætta sér inn á hálendið í leit að
gömlum og nýjum leiðum, eins og rakið er í greininni
að því er lýtur að Vatnajökulsvegi.
Inn í þessa viðleitni til endureisnar gripu tíðum
náttúruöflin, eldgos, hraunrennsli og flóð, ekki síst
á slóðum Ódáðahrauns og Krepputungu, bæði sem
raunverulegar og huglægar hindranir. Hestar til ferða-
laga þurftu sitt fóður og bithagar voru strjálir og óviss-
ir í öræfaslóðum. Augljós er þýðing Kiðagils og
Hvannalinda í því samhengi. En náttúruhamfarir í
óbyggðum vöktu ekki aðeins ugg, heldur jafnframt
forvitni og áhuga, bæði útlendinga og stækkandi hóps
heimamanna, lærðra og leikra, sem höfðu áhuga á
að lesa í landið. Dyngjufjallagosið 1875 er skýrt
dæmi um þetta og sú þróun hefur haldið áfram af
vaxandi þunga til nútíðar. Ekki aðeins fjölþætt jarð-
fræðiþekking skiptir hér máli heldur einnig að halda
til haga sögulegum heimildum sem varpað geta ljósi á
atburðarás hverju sinni. Spurningin um tilkomu Holu-
hrauns fyrr og síðar hæfir vel slíku samhengi.
Summary
Local knowledge of the Vatnajökull glacier among the
people of the counties of Skaftafellssýsla and Þing-
eyjarsýsla was not reflected in the work of the first
cartographers in Iceland: it is not marked on the map
of the country by Guðbrandur Þorláksson, Bishop of
Hólar, from 1590, even though the other large glaciers
are shown, with their names. This was remedied
gradually in the 18th and 19th centuries. Down into
the 16th century, people from the north and probably
also the east of the country crossed Vatnajökull again
and again travelling to and from the seasonal fishing
stations on the south coast and witnessed the advance
of the outlet glaciers, glacier bursts and eruptions,
including those in Grímsvötn. Both south and north
122 JÖKULL No. 64, 2014