Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Blaðsíða 48

B r y n j a Þ o r g e i r s d ó t t i r
48 TMM 2012 · 2
sagan um Tereif, Proknu og Fílómelu, endar einmitt í lausn og frelsi með
ummyndun í fugla. Fílómela er hliðstæða Öbbu á margan hátt, og sagan af
örlögum hennar og systur hennar er áleitin við túlkun Skugga-Baldurs.
Þjáningarsysturnar Abba og Fílómela
Goðsagan um Tereif, Proknu og Fílómelu lýsir svo óhugnanlegum atburðum
að við fátt verður saman jafnað. Níðingurinn Tereifur girnist mágkonu sína,
Fílómelu. Hann rænir henni og lokar inni í veiðikofa fjarri mannabyggðum,
en lýgur að Proknu eiginkonu sinni að systir hennar sé dáin. Hann heldur
Fílómelu sem kynlífsþræl í heilt ár, nauðgar henni margsinnis og misþyrmir,
og sker úr henni tunguna svo hún geti ekki sagt frá. Fílómela vefur alla
söguna í vef sem hún kemur á laun til systur sinnar. Saman ná þær fram
hrottalegum hefndum á Tereifi. Prokna ákveður í hljóðri bræði að myrða
barnungan son sinn og Tereifs. Hún kastar blóðugu höfði sonarins framan
í andlit föðurins, sem verður óður af bræði og tekur á rás á eftir systrunum.
Þær breytast í fugla á flóttanum, Prokna í svölu en Fílómela í næturgala.
Rauði liturinn í fjöðrunum er þá merki um morðið. Tereifur breytist í
herfugl sem eltir þær um loftin (Kristján Árnason, 2009b).
Þarna breyta systurnar um form sér til lausnar á flóttanum, til að bjarga
lífi sínu. Hin miklu svik og hrottalegt ofbeldið sem Fílómela varð fyrir
breytti þeim báðum varanlega hið innra. Þannig varð ummyndun yfir í
fugla frelsandi á flóttanum undan Tereifi, en einnig undirstrikar ummynd­
unin þá breytingu sem varð á þeim systrum og er eðlilegt framhald á henni.
Báðar eru þær merktar ódæðinu (nokkrar tegundir svala og næturgalinn
hafa rauðan lit í fjöðrum) og flóttinn heldur áfram eftir ummyndunina, því
herfuglinn Tereifur mun áfram elta þær í hinu nýja formi. Það eru málagjöld
þeirra fyrir barnsdrápið. Sál þeirra er hin fasta stærð sem ekki breytist, en
þær færa sig úr einum líkama í annan, líkt og hugmyndir Pýþagórasar um
breytileika heimsins gera ráð fyrir.
Fílómela og Abba eru þjáningarsystur, báðar veikburða fórnarlömb
kvalara sinna. Abba þurfti að þola kynferðisofbeldi líkt og Fílómela, á lýsis­
skipi sjómannanna sem faðir hennar seldi hana til. Abba er mállaus eins og
Fílómela þó ekki hafi verið skorin úr henni tungan. Einnig hún þurfti að
dúsa í litlum kofa þar sem Friðrik fann hana og leysti til sín. Í báðum sögum
kemur barnsdráp við sögu. Systir Fílómelu myrti barnið sem hún átti með
kvalara systur sinnar, og Abba var handtekin fyrir að bera út barnið sem
varð til eftir kynferðisofbeldið sem hún var beitt á skipinu. Þegar svo kom
að greftrun Öbbu flutti Friðrik ljóð um fugla, og spilaði á litla flautu stefið
úr „Dauða næturgalans“ eftir Schubert, sem er líkt og tileinkun til hinnar
óvíðsku hliðstæðu Öbbu, Fílómelu, sem ummyndaðist einmitt í næturgala.