Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Blaðsíða 60

S o f f í a B j a r n a d ó t t i r
60 TMM 2012 · 2
til undirheima. Yfirkominn af harmi yfir sínum tvöfalda missi situr Orfeus á
fjalli og yrkir um ást sína og sorg á þann hátt að öll náttúran – steinar, skógar
og villtar verur – tekur við sér og hrífst með. Í 11. bók heldur sagan áfram
en Orfeus er í raun aðeins orðinn að syngjandi rödd eftir að líkami hans er
rifinn í búta og höfuð hans frá búknum:
Limir söngvarans lágu á víð og dreif, en höfuð hans og hörpu, ó, Hebrusfljót, fékkst
þú í þinn hlut, og (undur og stórmerki!) þar sem hvort tveggja flaut með straumnum
gaf harpan frá sér dapurlega tóna, dapurlega muldraði lífvana tungan og árbakk­
arnir endurómuðu dapurlega.11
Þrátt fyrir dauða hans heldur harpan áfram, og tungan sönglar sinn sorgar­
söng er höfuðið flýtur niður ána. Söngur Orfeusar hættir ekki þrátt fyrir
líkamlegan dauða. Við bætist að andi Orfeusar leið til undirheima og þar
hitti hann Evridísi aftur í dauðanum og þar ganga þau nú saman:
Nú eiga þau tvö samleið, ýmist fylgir Orfeifur henni, er hún gengur á undan, eða stikar
sjálfur á undan henni og getur þá ósmeykur litið um öxl til Evrýdíku sinnar.12
Franski höfundurinn Maurice Blanchot (1907–2003) fjallar um þessa
goðsögn í ritgerðinni „Augnaráð Orfeusar“ („Orpheus’s Gaze“) í bók sinni
Skáldskaparrýmið (L’Espace litteraire, 1955). Hann lýsir goðsögunni um
Orfeus sem myndhverfingu um það sem hann kallar kröfu skáldskaparins,
en hún er sú að rithöfundurinn skilji sig frá umheiminum, og þar með frá
sjálfum sér, þekkingu og sjálfi og leiðist inn í það rými sem hann kallar
dauðarými. Blanchot segir mikilvægt að muna að Orfeus er skáld og að
goðsagan snúist um þá staðreynd að í þeirri iðju að flytja/skrifa skáldskap
felist öðrum þræði að hverfa, eða fórna sér fyrir verkið. Í lokin þegar skáld­
skapurinn er enn fluttur af dauðum vörum Orfeusar eru tengsl skáldskapar
og dauða dregin fram á skýran hátt, samkvæmt Blanhcot.13 Evridís er því
tákngerving verksins fyrir og eftir dauða sinn þar sem Orfeus yrkir um hana
lífs og liðna. Hann reynir að fylgja skrifunum frá myrkri til ljóss og ljúka
þannig verki sínu en það tekst ekki – hann lítur um öxl – og hann fylgir
verkinu alla leið, fórnar sér fyrir það.14
Í sögunni af Ekkó og Narkissusi tengjast ástin og dauðinn líka en með
formerkjum tálsýnar og blindu sem ástin veldur. Í 3. bók Ummyndana er sagt
frá skógardísinni Ekkó. Hún fellir hug til Narkissusar, en hann hafnar henni.
Narkissus hlýtur þann dóm að verða ástfanginn af eigin spegilmynd en
þegar hann reynir að nálgast þennan fagurmótaða líkama sem hann dáir og
þráir, grípur hann ávallt í tómt og spegilmyndin leysist upp: „[…] hann ann
líkamlausri tálmynd, hann hyggur það líkama sem er aðeins vatn.“15 Narkis­
sus og Ekkó eru því bæði á valdi vonlausrar ástar. Í sorg Ekkóar magnast
þrá hennar í óendurgoldinni ást. Hún tærist upp – rétt eins og Orfeus – og
að lokum er ekkert eftir af henni annað en ósjálfstæð rödd hennar, sem
endurtekur orð annarra. Bein hennar hverfa aftur til upprunans og verða að