Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Blaðsíða 129

Á d r e p u r
TMM 2012 · 2 129
sögðu prófessor Bruno Kress vera að
leita að íslenskum sendikennara. Þar
sem ekki var stjórnmálasamband við
Austur­Þýskaland, hafði Bruno tekið
það ráð að skrifa gömlum kennara
sínum og skólabróður. Það var ekki fyrr
en seinna um vorið sem Einar Olgeirs­
son talaði við mig um sama efni, en þá
hafði Bruno líka skrifað honum. Í milli­
tíðinni hafði ég sótt um sendikennara­
stöðu í Björgvin í Noregi. Eftir að annar
maður, Magnús Stefánsson, varð fyrir
valinu, ákvað ég að þiggja stöðuna í
Greifswald og starfaði þar þrjú misseri
frá október 1961 til ársloka 1962.“
Ég bið lesandann að lesa vandlega orð
mín og frásögn Árna og svara spurn­
ingunni: Hvar er villan? Árni leiðréttir
hér ekki neitt, heldur bætir við viðbót­
arupplýsingum um sjálfan sig. En bók
mín var ekki um ævi hans, heldur um
íslenska kommúnista og tengsl þeirra
við hina alþjóðlegu kommúnistahreyf­
ingu.
„Stasi-ævintýri“ Árna
Þriðja dæmi Árna eru þessi orð mín:
„Tók Árni samstarfi við Stasi líklega í
fyrstu að sögn Guðmundar [Ágústsson­
ar], en hafnaði boðinu, eftir að ljóstrað
var snemma árs 1963 upp um tilraunir
starfsmanna sendiráðs Ráðstjórnarríkj­
anna í Reykjavík til að fá íslenska sósíal­
ista til njósna.“
Við þetta gerir Árni þessa athuga­
semd: „Ég hef margsinnis greint frá
„Stasi­ævintýri“ mínu, fyrst í morgun­
útvarpi hjá Páli Heiðari Jónssyni vetur­
inn 1980–81 og seinast í tímaritinu
Þjóðmálum, 4. hefti 2006, s. 28–32. Þar
má glöggt sjá að ekki er heil brú í
atburðalýsingu Hannesar.“
Stasi­menn skrifuðu skýrslur um
samtöl sín við Árna Björnsson, og hefur
efni úr þeim birst opinberlega. Sam­
kvæmt skýrslu frá 6. maí 1963 hafði
Árni „lýst sig í grundvallaratriðum
reiðubúinn að miðla upplýsingum“ til
Stasi um Freie Universität, þar sem hann
kenndi, og um starfsemi sína að öðru
leyti. Í því samtali sagði Árni Stasi­
mönnum, að Vestur­Þjóðverjar hefðu
varað sig við njósnaumleitunum. Sam­
kvæmt skýrslu frá 20. desember 1963
endurtók Árni, að hann hefði verið var­
aður við. Hann sagði, að njósnir fyrir
Stasi gætu spillt fyrir sér og flokki
sínum. Nýlegar tilraunir starfsmanna
sendiráðs Ráðstjórnarríkjanna í Reykja­
vík til að fá íslenska sósíalista til njósna
hefðu „skaðað álit Ráðstjórnarríkjanna
og komið félögum Sósíalistaflokksins
gjörsamlega í opna skjöldu“. Samkvæmt
skýrslu frá 20. nóvember 1964 hafði
Árni lofað Stasi­mönnum að velta því
fyrir sér, hvort hann gæti gerst upp­
ljóstrari fyrir þá, en ekkert orðið úr því.
Árni Björnsson hefur hvergi vísað
þessum atriðum efnislega á bug, þótt
hann hafi við ýmis tækifæri prjónað við
þau skýringar um eigið hugarvíl. Vand­
séð er og, hvers vegna Stasi­menn hefðu
átt að skálda eitthvað upp um samtöl sín
við Árna, því að þá hefðu þeir sett sjálfa
sig í hættu gagnvart yfirmönnum
sínum. Orð mín standa óhögguð: Árni
tók samstarfi við Stasi líklega í fyrstu,
en ein ástæðan til þess, að hann treysti
sér ekki til að gerast uppljóstrari, var
væntanlega sú, sem hann sagði sjálfur
Stasi­mönnum, að komist hafði snemma
árs 1963 upp um tilraunir ráðstjórnar­
manna til njósna í Reykjavík. Einmitt
þess vegna höfðu viðvaranir Vestur­
Þjóðverja áhrif á hann, eins og Stasi­
menn töldu bersýnilega samkvæmt
skjölum sínum.
Hvers vegna sneri Stasi sér til Árna
Björnssonar í upphafi og reyndi síðan að
gera hann að uppljóstrara? Var það ekki
vegna þess, að hann hafði látið líklega
um það við Guðmund Ágústsson, sem