Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Blaðsíða 10

G u ð m u n d u r Pá l l Ó l a f s s o n
10 TMM 2012 · 2
Heimssýn Platóns er óhollt veganesti fyrir alla þá sem taka hlutverk sitt í
heiminum alvarlega og vilja vel en hún hentar iðnvæðingu og framkvæmda­
fíkn mannsins einkar vel. Þess vegna er löngu tímabært að kristin kirkja
endurskoði frá grunni arfleifð Platóns – sem uppi var löngu fyrir kristni.
Í árdaga vísindalegra vinnubragða hófst sundurgreining heilda, að smætta,
sem þýðir að kljúfa samhengi til þess að reyna að koma stærðfræði og
mælingum að viðfangsefninu. Sjálfur Galileo Galilei (1564–1642) taldi að
alla þekkingu væri að finna í magni upplýsinga og til þess að afla þeirra varð
að smætta náttúrulega eiginleika til að koma böndum stærðfræðinnar á þá.
Þannig gerðist það smátt og smátt að stærðfræði varð táknmál mannsins við
náttúruna bæði til þess að skilja hana og stjórna henni. Svo er enn. Ekki þarf
að hafa mörg orð um það hversu stórkostlegt hjálpargagn þessi þankagangur
hefur verið manninum í viðleitni sinni við að skilja heiminn en sá böggull
fylgir þó skammrifi að heimssýn manna verður vélræn. Móðir Jörð er álitin
maskína.
Margir áhrifamestu jöfrar vísindabyltingingarinnar, svo sem Francis
Bacon (1561–1626), John Locke (1632–1704) og fleiri létu sig dreyma um
að svipta hulu leyndar af náttúrunni til þess að geta stjórnað henni eftir
geðþótta og þörfum mannsins. Hugsuðir þessara tíma töldu víst að með því
að smætta alla hluti, mæla þá út og meta með aðferðum stærðfræðinnar yrði
náttúran ekki aðeins háð stærðfræði og mælanlegri úttekt heldur yrði eðli
hennar vélrænt. Til marks um slíka sýn var framlag heimspekingsins René
Descartes (1596–1650), sem áleit efnisheiminn eina risastóra vél, Jörðina þar
með talda, svo og lífheim. Fræg er kennsla hans sem byggðist meðal annars á
því að lima í sundur líkama dýra til þess að reyna að skilja hvernig hvert líf­
færi virkaði. Þannig aflimuðu nemar hans sprelllifandi dýr og óðu inn í iður
þeirra til að skilja gangverk maskínunnar. Descartes sagði nemendum sínum
að hundsa vein og krampakenndan sársauka dýranna þar sem hljóðin væru
aðeins ískur í vél þeirra. En sem hugsuður hafði Descartes gífurleg áhrif og
renndi styrkum stoðum undir vélræna vísindahyggju og vinnubrögð þess
tíma og setti manninn og hugsun hans í öndvegi tilverunnar. Þessi sýn hefur
breyst verulega með tilkomu vistfræði og jarðkerfafræði þar sem leitast er við
að meta fyrirbæri sem virkar heildir og skilja samhengi. Ennþá situr þessi
vélræni hugsunarháttur samt eftir í afmörkuðum kimum verkfræði á meðan
hann á sannarlega heima í veröld tækninnar, svo sem í tölvufræðum.
Vísindi eru vinnubrögð eftir settum reglum. Þau eru aðferðafræði sem
hefur mótast í tímans rás. Þau eru ekki leit að algildum sannleika heldur
hluti af eðlilegu, vitsmunalegu ferli, þekkingarleitinni. Vísindi snúast um
þekkingu og skráningu en þau eru afmörkuð vegna þess að jafn mikilvægum
þáttum skynseminnar, eins og siðferði og tilfinningum, er haldið utan við
skráninguna. Þannig eru vísindi lykill að þekkingu og afar mikilvægur
þáttur í heildarmynd – en alls ekki heildarmyndin.