Tímarit Máls og menningar - 01.09.2012, Side 129
Á d r e p u r
TMM 2012 · 2 129
sögðu prófessor Bruno Kress vera að
leita að íslenskum sendikennara. Þar
sem ekki var stjórnmálasamband við
AusturÞýskaland, hafði Bruno tekið
það ráð að skrifa gömlum kennara
sínum og skólabróður. Það var ekki fyrr
en seinna um vorið sem Einar Olgeirs
son talaði við mig um sama efni, en þá
hafði Bruno líka skrifað honum. Í milli
tíðinni hafði ég sótt um sendikennara
stöðu í Björgvin í Noregi. Eftir að annar
maður, Magnús Stefánsson, varð fyrir
valinu, ákvað ég að þiggja stöðuna í
Greifswald og starfaði þar þrjú misseri
frá október 1961 til ársloka 1962.“
Ég bið lesandann að lesa vandlega orð
mín og frásögn Árna og svara spurn
ingunni: Hvar er villan? Árni leiðréttir
hér ekki neitt, heldur bætir við viðbót
arupplýsingum um sjálfan sig. En bók
mín var ekki um ævi hans, heldur um
íslenska kommúnista og tengsl þeirra
við hina alþjóðlegu kommúnistahreyf
ingu.
„Stasi-ævintýri“ Árna
Þriðja dæmi Árna eru þessi orð mín:
„Tók Árni samstarfi við Stasi líklega í
fyrstu að sögn Guðmundar [Ágústsson
ar], en hafnaði boðinu, eftir að ljóstrað
var snemma árs 1963 upp um tilraunir
starfsmanna sendiráðs Ráðstjórnarríkj
anna í Reykjavík til að fá íslenska sósíal
ista til njósna.“
Við þetta gerir Árni þessa athuga
semd: „Ég hef margsinnis greint frá
„Stasiævintýri“ mínu, fyrst í morgun
útvarpi hjá Páli Heiðari Jónssyni vetur
inn 1980–81 og seinast í tímaritinu
Þjóðmálum, 4. hefti 2006, s. 28–32. Þar
má glöggt sjá að ekki er heil brú í
atburðalýsingu Hannesar.“
Stasimenn skrifuðu skýrslur um
samtöl sín við Árna Björnsson, og hefur
efni úr þeim birst opinberlega. Sam
kvæmt skýrslu frá 6. maí 1963 hafði
Árni „lýst sig í grundvallaratriðum
reiðubúinn að miðla upplýsingum“ til
Stasi um Freie Universität, þar sem hann
kenndi, og um starfsemi sína að öðru
leyti. Í því samtali sagði Árni Stasi
mönnum, að VesturÞjóðverjar hefðu
varað sig við njósnaumleitunum. Sam
kvæmt skýrslu frá 20. desember 1963
endurtók Árni, að hann hefði verið var
aður við. Hann sagði, að njósnir fyrir
Stasi gætu spillt fyrir sér og flokki
sínum. Nýlegar tilraunir starfsmanna
sendiráðs Ráðstjórnarríkjanna í Reykja
vík til að fá íslenska sósíalista til njósna
hefðu „skaðað álit Ráðstjórnarríkjanna
og komið félögum Sósíalistaflokksins
gjörsamlega í opna skjöldu“. Samkvæmt
skýrslu frá 20. nóvember 1964 hafði
Árni lofað Stasimönnum að velta því
fyrir sér, hvort hann gæti gerst upp
ljóstrari fyrir þá, en ekkert orðið úr því.
Árni Björnsson hefur hvergi vísað
þessum atriðum efnislega á bug, þótt
hann hafi við ýmis tækifæri prjónað við
þau skýringar um eigið hugarvíl. Vand
séð er og, hvers vegna Stasimenn hefðu
átt að skálda eitthvað upp um samtöl sín
við Árna, því að þá hefðu þeir sett sjálfa
sig í hættu gagnvart yfirmönnum
sínum. Orð mín standa óhögguð: Árni
tók samstarfi við Stasi líklega í fyrstu,
en ein ástæðan til þess, að hann treysti
sér ekki til að gerast uppljóstrari, var
væntanlega sú, sem hann sagði sjálfur
Stasimönnum, að komist hafði snemma
árs 1963 upp um tilraunir ráðstjórnar
manna til njósna í Reykjavík. Einmitt
þess vegna höfðu viðvaranir Vestur
Þjóðverja áhrif á hann, eins og Stasi
menn töldu bersýnilega samkvæmt
skjölum sínum.
Hvers vegna sneri Stasi sér til Árna
Björnssonar í upphafi og reyndi síðan að
gera hann að uppljóstrara? Var það ekki
vegna þess, að hann hafði látið líklega
um það við Guðmund Ágústsson, sem