Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Blaðsíða 7

G e t u r þ ú s t a ð i ð í v e g i f y r i r f r a m f ö r u m ?
TMM 2013 · 1 7
legar framfarir í orkuframleiðslu. En hún segir ekkert um framfaragildi
orkuvinnslunnar sjálfrar – ekki frekar en árásin á Dresden sem vissulega
bar vitni um framfarir í hernaðartækni en sagði ekkert um framfaragildi
hernaðar. Slíkt er og verður alltaf háð gildismati og þar sem gildi er huglægt
fyrirbæri, ákvarðað og metið af einhverjum eins og von Wright bendir á, er
hlutlægt mat á framfaragildi fyrirbæris alltaf ómögulegt.
Á skjön við þá algengu hugmynd að í kjölfar margítrekaðs dauða Guðs –
þegar hið jarðneska eða mennska tók við af hinu yfirjarðneska eða guðlega
– hafi kennivald trúarbragða liðið undir lok, bendir flest til þess að prests-
kraganum hafi einfaldlega verið komið fyrir á framfaragoðsögninni. Í nafni
framfara er haldið í krossferðir; árásarstríð eru háð undir því yfirskini að
innleiða pólitískar framfarir sem nefndar eru lýðræði, frjáls markaður og
kvenfrelsi7; og þeir sem ekki fallast á að kyngja bragðvondri oblátunni eru
álitnir grunsamlegir, óvinveittir og mega því vara sig.
Rétt eins og trúarbrögðin krefst framfaragoðsögnin hugmynda- og tungu-
málalegrar einföldunar sem kristallast í tvíhyggjunni – sama handriti og
gerir dómskerfinu kleift að setja upp leikrit um skýrar línur, dregnar á milli
hins rétta og ranga í hlutverkum sakleysis og sektar. Systir tvíhyggjunnar
heitir pragmatismi og boðar hún hástöfum skynsamlegar ákvarðanir,
öfgalaus sjónarmið, vitsmunaleg stjórnmál og raunsæjar væntingar. Aftur
skortir hér spurningarmerkið og efann í tungumálið. Hver skilgreinir gagn-
semi? Hver útlistar raunsæi? Á forsendum hvaða hugmyndafræði er þetta
skilgreint? Því þvert á það sem boðberar pragmatismans halda oft fram,
er hann grundvallaður á hreinræktaðri hugmyndafræði – ekkert er óhjá-
kvæmilegt eða sjálfgefið við hina pragmatísku stefnu hverju sinni.
Berháttaðar af sinni guðlegu ásýnd, og sviptar ímynd pragmatismans
sem hins sjálfgefna, eru framfarir þannig svo gott sem marklausar sem
pólitískt vopn. Á bak við orðin liggur alltaf hugmyndafræði skreytt gulli
goðsagnarinnar.
Kröfur um betra líf?
Fljótt á litið birtist öll umræða um framfarir líkt og mannkyninu hafi verið
refsað fyrir að byggja Babelsturn. Þannig eru ólíkar fylkingar sem standa hvor
andspænis annarri í átökum um tilteknar áætlanir, sem keyrðar eru áfram
í nafni framfara, ekki einungis ósammála um tilgang framkvæmdanna,
áhrif þeirra og afleiðingar – þær tala einfaldlega ekki sama tungumálið. Orð
takast á, en ekki orð við orð heldur liggur togstreitan innan hvers einasta
orðs og í notkun þess. Merking orða er ólík eftir því hverjir mæla þau, sem
leiðir til þess að vilji andstæðingar framkvæmdanna beita orðum í baráttu
sinni – að því gefnu, sem ekki er sjálfgefið, að félagsleg staða þeirri geri þeim
það kleift – ganga þeir undantekningalaust inn á stríðssvæði þar sem barist
er um hvert orð.