Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Blaðsíða 67

A f v e r k u m o g k ö n g u l ó m
TMM 2013 · 1 67
1918. Það er eins og hann dvelji við allar lýsingar á smæstu kringumstæðum
(það er í þessari undarlega hægu hrynjandi sem Musil minnir stundum á
Joyce), rýnir í þær og leitast við að greina hvað þær þýða, hvernig eigi að
skilja þær og hugsa.
Í Töfrafjallinu breytti Mann nokkrum árum fyrir fyrri heimsstyrjöldina
í stórkostlega kveðjuveislu til 19. aldarinnar sem aldrei kæmi aftur. Maður
án eiginleika, sem gerist um svipað leyti, kannar kringumstæður mannsins
á tímabilinu sem fylgdi í kjölfarið: lokaskeið Nútímans sem hófst árið 1914
og virðist vera að ljúka núna fyrir framan augun á okkur. Allt er þarna þegar
til staðar, í þessari Kakaníu Musils: yfirráð tækninnar sem enginn ræður við
og breytir manninum í tölfræði (skáldsagan hefst í götu þar sem slys hefur
átt sér stað; maður liggur í götunni og tveir vegfarendur ræða um atburðinn
með vangaveltum um það hversu mörg slys verði í umferðinni árlega);
hraðinn sem æðsta gildi í heimi sem er ölvaður af tækninni; ógagnsætt og
alltumlykjandi skrifræðið (skrifstofurnar hjá Musil eru miklar hliðstæður
skrifstofanna hjá Kafka); hlægileg ófrjósemi hugmyndakerfanna sem skilja
ekki neitt og stjórna engu (blómaskeið Settembrinis og Naphta er að baki);
blaðamennskan, arftaki þess sem áður var kallað menning; samverkamenn
nútímans; samstaða með glæpamönnum sem dularfull birtingarmynd
mannréttindatrúarbragðanna (Clarisse og Moosbrugger); ást á börnum og
barnræði (Hans Stepp, sem var fasisti áður en þeir komu til sögunnar, og
byggir hugmyndafræði sína á aðdáun á barninu í okkur).
11
Þegar ég lauk við Kveðjuvalsinn skömmu eftir 1970 fannst mér sem rithöf-
undarferli mínum væri lokið. Þetta var á tímum hernáms Rússa og ég og
konan mín höfðum öðrum hnöppum að hneppa. Það var ekki fyrr en ári
eftir að við komum til Frakklands (og það er Frakklandi að þakka) að ég fór
með hálfum huga aftur að skrifa eftir sex ára algert hlé. Ég vissi ekki í fyrstu
í hvorn fótinn ég átti að stíga, og til að ná viðspyrnu ætlaði ég að taka upp
þráðinn þar sem ég hafði lagt hann frá mér: skrifa nokkurs konar annað
bindi af Hlálegum ástum. Þvílík afturför! Það var með þeim smásögum sem
ég hafði byrjað feril minn sem prósahöfundur tuttugu árum áður. Sem betur
fer, eftir að hafa skrifað uppkast að tveimur eða þremur af þessum „hlálegu
ástum bis“, þá áttaði ég mig á því að ég var að skrifa eitthvað gerólíkt: ekki
smásagnasafn heldur skáldsögu (sem síðar hlaut titilinn Bókin um hlátur og
gleymsku), skáldsögu í sjö sjálfstæðum hlutum sem voru það nátengdir að
hver þeirra um sig lesinn einangrað myndi glata merkingu sinni að stórum
hluta.
Þar með hvarf mér öll tortryggni sem enn var innra með mér í garð skáld-
sögunnar: með því að skrifa hvern hluta eins og hann væri skáldsaga var
óþarfi fyrir mig að nota alla þá tækni sem virtist nauðsynleg til þess að semja