Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Blaðsíða 70

M i l a n K u n d e r a
70 TMM 2013 · 1
hann fékk í arfleifð frá Haydn og Mozart: fjórir þættir; fyrsti: allegro saminn
í sónötuformi; annar: adagio saminn í formi Lied; sá þriðji: meðalhraður
menuet eða scherzo; sá fjórði: hratt rondo.
Ókosturinn við slíka byggingu er augljós: mikilvægasti, dramatískasti og
lengsti þátturinn er sá fyrsti; þróunin á röð þáttanna er því niður á við: frá
þeim alvarlegasta í áttina til þess léttasta; auk þess var sónatan fyrir tíma
Beethovens enn einhvers staðar á milli safns hluta (á þessum tíma léku menn
oft einstaka hluta sónata á tónleikum) og verks sem ekki var hægt að skipta
upp og var ein órofa heild. Eftir því sem þessar þrjátíu og tvær sónötur þróast
notar Beethoven smátt og smátt samþjappaðra form (oft dregið saman í þrjá,
jafnvel tvo þætti), dramatískara (alvaran færist yfir á síðasta þáttinn) og sam-
felldara (einkum með sömu tilfinningunni) í staðinn fyrir gamla formið. En
hin eiginlega merking þessarar þróunar (sem verður þar með sannkölluð
bylting) var ekki að leysa ófullnægjandi uppbyggingu af hólmi með annarri,
betri, heldur að brjóta sjálfa meginregluna um fyrirframgefna uppbyggingu
verksins.
Og tilfellið er að það er eitthvað fáránlegt við þessa allsherjarhlýðni við
fyrirframgefna uppbyggingu sónötu eða sinfóníu. Ímyndum okkur að allir
hinir miklu höfundar sinfóníanna, þar á meðal Haydn og Mozart, Schu-
mann og Brahms, byrji á því að gráta í adagio, en dulbúa sig þegar kemur
að síðasta þættinum sem litla skólastráka og flýta sér út á skólalóðina til
að dansa, hoppa og öskra af öllu afli að allt sé gott sem endar vel. Þetta er
nokkuð sem mætti kalla „heimsku tónlistarinnar“. Beethoven áttaði sig á
því að eina leiðin til að yfirvinna hana væri að gera bygginguna róttækt ein-
staklingsbundna.
Þarna er komin fyrsta klásúlan í hinni listrænu erfðaskrá hans sem ætluð
er öllum listgreinum, öllum listamönnum, og ég myndi orða á eftirfarandi
hátt: það á ekki að líta svo á að byggingin (skipuleg uppbygging heildarinnar)
sé fyrirfram ákveðið mót sem höfundurinn fær lánað til að fylla með upp-
finningu sinni; sjálf byggingin á að vera uppfinning, uppfinning þar sem
höfundurinn á að vera eins frumlegur og hann mögulegast getur.
Ég veit ekki að hvaða marki hlustað hefur verið á þessi skilaboð og hvort
þau hafa skilist. En sjálfur dró Beethoven miklar og snilldarlega ályktanir
af þeim í síðustu sónötunum sínum enda er hver einasta þeirra samin á ein-
stakan, áður óþekktan hátt.
14
Sónatan ópus 111; hún er aðeins tveir þættir: sá fyrri er dramatískur og unn-
inn áfram í nokkuð hefðbundnu sónötuformi; sá seinni einkennist af hug-
leiðingu og er skrifaður í formi tilbrigða (formi sem var fremur óvenjulegt
í sónötu fyrir tíma Beethovens): þar eru engar andstæður milli hinna
mismunandi tilbrigða heldur aðeins stigmögnun sem bætir sífellt nýjum