Tímarit Máls og menningar - 01.03.2013, Blaðsíða 71

A f v e r k u m o g k ö n g u l ó m
TMM 2013 · 1 71
blæbrigðum við tilbrigðið á undan og ljær þessum langa þætti einstaklega
tónræna heild.
Því fullkomnari eining sem hvor þessara þátta er, því meiri andstæða
er hann við hinn. Lengdin er mismunandi: fyrri þátturinn (leikinn af
Schnabel): 8 mínútur 14; sá seinni: 17 mínútur 42. Seinni hluti sónötunnar
er því meira en helmingi lengri en sá síðari (áður óþekkt í sögu sónötunnar)!
Og þar að auki: fyrri þátturinn er dramatískur, sá síðari rólegur, íhugull. En
að byrja með dramatískum hætti og enda með svo langri hugleiðingu virðist
ganga í berhögg við allar meginreglur byggingarinnar og dæma sónötuna
til að missa alla þá dramatísku spennu sem áður hafði verið Beethoven svo
kær.
En það er einmitt þetta óvænta nábýli þáttanna tveggja sem verður
tjáningarfullt, talar, verður hin táknræna athöfn sónötunnar, myndhverfð
merking sem gefur til kynna mynd um erfitt, stutt líf og saknaðarsöng sem
fylgir í kjölfarið, endalaust. Þessi myndhverfða merking sem ekki var hægt að
orða og var samt sterk og áköf, ljær þessum tveimur þáttum einingu. Óvið-
jafnanlega einingu. (Það var endalaust hægt að herma eftir ópersónulegri
byggingu sónata Mozarts; bygging sónötu ópus 111 er svo persónuleg að það
væri stuldur að reyna að herma eftir henni.)
Sónata ópus 111 gerir það að verkum að mér verður hugsað til Villtra
pálma eftir Faulkner. Þar er skipt á milli sögu um ástir og sögu strokufanga,
frásagnir sem eiga ekkert sameiginlegt, engin persóna og jafnvel ekkert
viðfangsefni sameiginlegt. Bygging sem enginn annar skáldsagnahöfundur
getur notað sér sem fyrirmynd; getur aðeins verið til einu sinni; er geðþótta-
ákvörðun, og ekki er hægt að mæla með, óréttlætanleg; óréttlætanleg því bak
við hana heyrir maður es muss sein sem gerir alla réttlætingu óþarfa.
15
Með því að hafna kerfinu breytir Nietzsche í grundvallaratriðum aðferðum
manna til að stunda heimspeki: eins og Hanna Arendt hefur skilgreint er
hugsun Nietzsches tilraunahugsun. Fyrsta viðbragð hans er að grafa undan
því sem er stirðnað, sprengja upp kerfi sem almennt eru samþykkt, opna
glufur til að hætta sér inn í hið ókunna; heimspekingur framtíðarinnar
verður tilraunakenndur, segir Nietzsche; frjáls til að fara í ýmsar ólíkar áttir
sem geta jafnvel verið andstæðar.
Enda þótt ég sé hlynntur því að hugsun sé sínálæg í skáldsögum þýðir
það ekki að ég sé hrifinn af því sem kallað er „heimspekileg skáldsaga“,
það að láta skáldsöguna þjóna tiltekinni heimspeki, það að „fella í frásögn“
hugmyndir um siðferði eða stjórnmál. Ekta skáldsöguleg hugsun (eins og
skáldsagan hefur þekkt hana allt frá tímum Rabelais) er ævinlega ókerfis-
bundin; óþekk; hún liggur nærri hugsun Nietzsches; hún er tilraunakennd;
hún býr til glufur í öll hugmyndakerfi sem umlykja okkur; hún kannar