Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Side 42

42 TMM 2016 · 2
Þröstur Ólafsson
Alþýðuhreyfingar, útópíur
og tálsýn tíðarandans
„Vandinn við okkar tíma er sá að framtíðin er ekki sú sem hún er vön að
vera,“ sagði Paul Valery hinn franski. Síðan þessi skáldlegu og andríku orð
féllu er liðinn nokkuð langur og afdrifaríkur tími. Sýn mannsins á heiminn
og á sjálfan sig hefur breyst. En það breytir því ekki … „að framtíðin er ekki
sú, sem hún er vön að vera.“
Á öllum tímum reynum við að útskýra, hver séu hreyfiöfl sögunnar,
orsaka sambönd pólitískra athafna, og hver sé hugmyndaheimur stjórn-
málanna. Hvað gefi vísbendingar um þann tíðaranda sem umlykur okkur
og hvað sé framundan.
Það voru þeir Hegel og Marx sem mótuðu sýn margra kynslóða á þró-
unar öfl sögunnar. Hugmynd marxismans um stéttasamfélagið var reist á
díalektískum átökum andstæðna, vinnu og auðmagns, öreigastéttar og auð-
stéttar. Þessi söguskoðun var eldsneytið í sósíalismann allt uppúr miðbiki
nítjándu aldar og fram á okkar öld. Stéttabaráttan var í senn tilvísun tímans
og tíðarandinn sjálfur. Þannig voru þjóðfélagsgerðin og þjóðfélagsátök
skýrð út frá hugmyndafræðilegum forsendum. Sumir marxistar töldu þessa
skýringu altæka.
Nú er orðið sjaldgæfara að leita skýringa á þróun samfélagsins með tilvís-
unum í stéttaátök. Hefðbundin stéttaátök eru ekki fyrirferðarmikil lengur
og pólitískar atlögur milli kapítalisma og sósíalisma eða þeirra beggja við
kommúnismann eru ekki áberandi. Verkföll eru litin hornauga. Kjara-
samningar eru leystir tæknilega inná skrifstofum af sérhæfðu fólki.
Merking hugtakanna sósíalismi og kommúnismi hefur líka dofnað. Í Kína
býr meira en helmingur allra milljarðamæringa heimsins. Hvergi eru and-
stæður auðs og örbirgðar nöturlegri en þar. Félagsleg ábyrgð samfélagsins
er óvíða minni. Þó skreytir ríkið sig með nafnbótinni „Alþýðulýðveldi“ og
alræðisflokkurinn heitir Kommúnistaflokkur Kína.
Með þeirri friðsamlegu byltingu sem varð í austur Evrópu og leiddi til
hruns Sovétríkjanna og Berlínarmúrsins á árunum 1989–1991, urðu mikil
vatnaskil í pólitískri sögu og þróun heimsins. Ekki bara að kommúnisminn
hyrfi af leiksviði sögunnar, heldur kvöddu í framhaldinu hinn heims-