Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Side 47

A l þ ý ð u h r e y f i n g a r , ú t ó p í u r o g t á l s ý n t í ð a r a n d a n s
TMM 2016 · 2 47
Þessum ungmennum reyndist erfitt að slíta sig frá henni. Það voru aðeins
slitrur úr þessari bændahreyfingu sem gengu til liðs við alþýðuhreyfingu
jafnaðarmanna.
Einnig ber að minnast á ágreining jafnaðarmanna sjálfra um útópíuna,
sem síðar leiddi til hatrammra átaka, klofnings og gagnkvæmrar útskúfunar.
En því er ekki ætlað rými hér.
Þegar jafnaðarmenn tóku þátt í ríkisstjórnum var staða þeirra jafnan á
hliðarlínunni – til hliðar við Jónas. Fylgdarsveinahlutverk þeirra olli því að
þeir náðu aldrei þeirri pólitísku fótfestu, að hafa heildaráhrif á uppbyggingu
og mótun samfélagsins. Klofningur Héðins og þátttaka sósíalista í Nýsköp-
unarstjórninni innsigluðu enn frekar þá löskuðu stöðu sem hreyfing jafn-
aðarmanna var komin í. Jafnaðarstefnan skaut því aldrei sömu djúpu rótum
hérlendis sem á hinum Norðurlöndunum.
Hún varð aldrei grunnstoð samfélagsins eins og þar. Þrátt fyrir það
ávannst margt sem fáir vildu vera án, og sem bætti líf alþýðufólks umtals-
vert.
Hvað lifði af?
En þróunin varð ekki umflúin. Tíminn vann á móti Jónasi. Þrátt fyrir
öfl ugan og langvarandi stuðning fækkaði sífellt í sveitunum og innviðir
þeirra veiktust. Samvinnustefnan varð undir. Forystusveit samvinnuhreyf-
ingarinnar, sem alist hafði upp í velgengni og undir pólitískum verndarvæng
Framsóknarflokksins, en var jafnframt bundin af stefnu hans, fann engin
svör við tíðarandanum. Samfélagsþróunin tók fram úr þjóðfélagsmódeli Jón-
asar, sem byggði á því að endurlífga fortíðina. Kerfi hans hlaut að líða undir
lok. Forystusveit með áttskakkan kompás hafði hvorki þrótt, vilja, né þekk-
ingu til að endurhanna stefnuna. Þegar útópía Jónasar tók að blikna, skrapp
fylgi við Framsóknarflokkinn saman.
Voldug og áhrifamikil samvinnuhreyfing, samvinnuskólinn, héraðsskól-
arnir, Landnám ríkisins, allt er þetta horfið á braut. Og ég vil bæta því við,
að það er mikil eftirsjá að samvinnustefnunni. Það sem enn lifir góðu lífi er
opinber framfærsla úrelts landbúnaðarkerfis og ójafn kosningaréttur. Hann
er nú valdaleg forsenda ný endurvakinnar landbúnaðar- og dreifbýlisstefnu.
Nú – þegar bráðum tveir áratugir eru liðnir af 21. öldinni og liðlega 150 ár
frá evrópsku byltingunum, hefur íslensku þjóðinni enn ekki tekist að jafna
kosningaréttinn, þótt vissulega hafi hún innleyst kröfu evrópsku bylt ing-
anna um almennan kosningarétt. Samsetning alþingis endurspeglar því ekki
þjóðina sem heild og þar af leiðandi gera lögin, sem þaðan koma, það ekki
endilega heldur. Alþingi Íslendinga er því ekki þjóðþing í þess göfugustu
merkingu.
Það er einörð skoðun mín, að ekkert eitt atriði í pólitísku stjórnskipulagi
Íslands endurspegli á jafn nöturlegan hátt sögulegt magnleysi alþýðuhreyf-