Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Side 104

J ó n K a r l H e l g a s o n
104 TMM 2016 · 2
sem birtist í jólablaði Útvarpstíðinda 1945, „Heldurðu, að ég hafi aldrei átt
móður?“ sem birtist á aðfangadag í Þjóðviljanum sama ár og „Snæfríður er
ein heima“ sem birtist í Dvöl vorið 1946. Allar voru þær skrifaðar á síðari
hluta ársins 1945. Elías var þá aftur fluttur til Reykjavíkur og orðinn blaða-
maður á Alþýðublaðinu. „Sumum vex fiskur um hrygg“ og „Snæfríður er ein
heima“ lýsa erfiðleikum gamals fólk við að fóta sig í breyttum heimi. Í fyrri
sögunni fylgjumst við með gömlum manni sem hefur hugsað sér að gefa sex
ára borgardreng bolta í afmælisgjöf en hættir við þegar afmælisbarnið sýnir
honum allt stríðsdótið sitt, þar á meðal nýju flugvélina sem ber kjarnorku-
sprengjuna. „Það er alveg ægilegt vopn, – hún er miklu ægilegri heldur en
allar aðrar sprengjur í heimi til samans. […] Og þegar ég kasta einni svoleiðis
sprengju á borgina í Þýzkalandi, þá deyja allir mennirnir.“36 Í síðari sögunni
sláumst við í för með gömlu húsfreyjunni í Hvammi, sem gengur upp með
ánni til að horfa yfir dalinn sinn og farinn veg á meðan yngra fólkið fer til
kirkju. Undir lok sögunnar er hún hins vegar leidd heim af nokkru harð-
fylgi af syni og sonarsyni sínum eftir að þeir hafa uppgötvað að „helvítis
kerlingin sé týnd“.37 Sagan leynir á sér; Elías virðist meðal annars kinka
kolli til Íslandsklukkunnar eftir Halldór Laxness en annað bindi verksins,
Hið ljósa man (1944), var nýkomið út. Ekki er nóg með að Elías endurnýti
nafn Snæfríðar Íslandssólar heldur bregður líka í sögunni fyrir vinnumanni
sem heitir Magnús og þykir honum góður sopinn, rétt eins og Magnúsi í
Bræðratúngu.
Þessar tvær sögur kallast á við „Gamalt fólk“, fyrstu birtu smásögu
Elíasar, en fátt gefur til kynna að þessar sögur séu samdar af höfundi sem
átti á næstu fjórum árum eftir að skrifa hinar nútímalegu Reykjavíkursögur
Eftir örstuttan leik, Man eg þig löngum og Vögguvísu, þar sem unglingar
eða kornungir menn eru söguhetjur. Öðru máli gegnir um fjórðu smá-
söguna, „Heldurðu, að ég hafi aldrei átt móður?“ Um er að ræða sígilda
jólasögu sem endurtekur Betlehemsmótífið úr „Sögu af jólatré“; í báðum
sögum úthýsa broddborgarar á jólunum einhverjum sem minna mega sín.
Hér er líka um tvöfalt sjónarhorn að ræða (sögu inni í sögu) en munurinn
er sá að í „Heldurðu, að ég hafi aldrei átt móður?“ eru atburðir einkum
séðir með augum broddborgaranna. Ónefndur sögumaður segir okkur frá
þeirri óskemmtilegu reynslu sem vinur hans, Magnús að nafni, varð fyrir á
aðfangadagskvöld þegar heimilislaus drukkinn maður bankaði upp á til að
óska heimilisfólki gleðilegra jóla. Gesturinn ávarpar húsbóndann með nafni
en Magnús þekkir hann ekki. Þegar Hanna, eiginkona Magnúsar, kemur
fram í anddyrið lætur gesturinn eins og þau eigi að þekkjast en Hanna þrætir
fyrir það. „Blessaður góði, rektu þetta óféti frá dyrunum,“ segir hún angistar-
full við mann sinn og dregur sig svo í hlé.38
Komumaður lætur hins vegar ekki vísa sér svo auðveldlega út, hann hangir
upp við dyrastafinn, er við það að kasta upp, slær Magnús um þúsundkall