Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Síða 113

TMM 2016 · 2 113
Árni Bergmann
Svetlana Alexijevitsj og
Raddir Staðleysunnar
Svetlana Alexijevitsj var stödd heima hjá sér í Minsk, höfuðborg Hvíta-Rúss-
lands, þegar henni bárust fregnir af því að hún hefði hlotið Nóbelsverðlaun
í bókmenntum. Sjálf er Svetlana hálf úkraínsk og hálf hvítrússnesk. Þessar
þjóðir mynda ásamt Rússum fjölskyldu Austurslava, tala tungur sem eiga
sér sameiginlegan uppruna í þeirri fornrússnesku sem töluð var í Austur-
vegi á dögum Þorvaldar víðförla. Skyldleiki þessara þriggja tungumála er
mikill eða svipaður þeim sem greiðir götur lesanda milli norsku, dönsku
og sænsku. Munurinn er sá að notkunarsvið hvítrússnesku hefur verið
mun þrengra en þjóðtungna Norðurlanda. Hvíta-Rússland hefur ekki verið
sjálfstætt ríki nema þau fáu ár sem liðin eru frá falli Sovétríkjanna, öldum
saman var það hjálenda og bitbein öflugri grannríkja, Litháens, Póllands
og Rússlands, og staða eigin menningar og tungu eftir því veik. Að vísu
söfnuðu menn þjóðsögum og kvæðum í landinu á nítjándu öld og skrifuðu
á hvítrússnesku í vaxandi mæli, ekki síst eftir að landið fékk stöðu Sovétlýð-
veldis eftir rússnesku byltinguna 1917. En skólakerfið hefur að verulegum
hluta kennt á rússnesku og margir þeirra sem bókmenntir skapa hafa notað
rússnesku. Ein þeirra er einmitt Svetlana Alexijevitsj. Þetta hefur að sönnu
verið að breytast og haft er eftir Svetlönu Alexijevitsj sjálfri að henni þykir
miður að hún geti ekki skrifað á máli lands síns. Víst er að Nóbelsverðlaun til
hennar muni efla Hvítrússum menningarlegt sjálfstraust. Forseti Hvítrússa,
Lúkashenko, gerði sér grein fyrir þessu og því flýtti hann sér að óska henni
til hamingju með verðlaunin, enda þótt þau tvö séu litlir vinir og hún hafi
hvergi sparað ádrepur á einvaldstilburði forsetans og illa meðferð á stjórnar-
andstæðingum.
Hvíta-Rússland er tvisvar sinnum stærra en Ísland og íbúar þess eru
nú um tíu miljónir. Saga þess á nýliðinni öld ræður miklu um helstu við-
fangsefni Svetlönu Alexijevitsj. Hún hefur skrifað tvær bækur um hlutskipti
sovétfólks í heimsstyrjöldinni síðari, eina um konur og aðra um börn í
stríði. En Hvíta-Rússland var einmitt eitt þeirra svæða sem varð fyrir mestu
manntjóni í styrjöldinni miklu. Talið er að þriðja hvert mannsbarn í landinu