Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Síða 116

Á r n i B e r g m a n n
116 TMM 2016 · 2
í þá heildarmynd sem þær gerðu sér af stríðinu. Hún heimsótti hvern við-
mælanda sinn oft, talaði við konurnar um hvað sem var og beið eftir þeirri
réttu stund þegar hið sanna braust fram umbúðalaust og greip hana. En svo
gerðist það einatt að það sem konurnar höfðu trúað henni fyrir í einrúmi
vildu þær taka aftur, annaðhvort þegar aðrir heyrðu til þeirra eða þegar kom
að því að ganga frá endanlegu handriti. Ein konan segir til dæmis: „Dóttir
mín elskar mig og heldur að ég sé hetja og hún verður fyrir miklum von-
brigðum með það sem ég sagði ef hún les bókina þína.“
Um 1980 tala menn enn varlega, enn er sterkur óttinn að stíga út fyrir það
viðurkennda og samþykkta bæði í söguritun og sjálfsmynd einstaklinga.
Sumt strikaði Svetlana út sjálf í sjálfsritskoðun í fyrstu útgáfu verksins og
annað strikaði ritskoðunin út og hún nefnir ýmis dæmi um þetta. Ekki síst
var það fjarlægt úr handritinu sem er sexúelt, eða „físíologiskt“ – t.d. lýtur
að tíðahringnum og öðrum feimnismálum, eða það sem lýtur að grimmd
Sovétmanna sjálfra, t.d. við þýska fanga eða eigin hermenn sem höfðu verið
í þýskri fangavist.
Í tvö ár gengur tilbúið handrit milli útgáfufyrirtækja og er hafnað. En á
dögum Gorbatsjovs er ritskoðun afnumin og bókin kemur út í tveim milj-
ónum eintaka og vekur mikla athygli.
Sagnfræðingur sálarinnar
Svetlana Alexijevitsj kveðst ekki hafa skrifað um stríðið og orusturnar
heldur manneskjuna í stríði, hún hafi viljað vera „sagnfræðingur sálarinn-
ar“, og það sama gildi reyndar um aðrar hennar bækur. Hún hafi ekki hrifist
af mikilmennum heldur „elskar litla manninn“ eins og hún segir í deilum
við ritskoðarann. Og hún vill leita að öðru en því sem karlar muna og segja
frá. Hún vill ekki, eins og hún segir karla gjarnan gera, afmá flest af því sem
truflar myndina af þeim sem hetjum í réttlátu stríði. Áherslur kvennanna á
erfiðleika, grimmd og þjáningar eru skýrt fram dregnar. Samt er ekki allt í
bókinni sem gengur þvert á hefðbundna rússnesk-sovéska mynd af stríðinu.
Það sést best á mörgum frásögnum um það af hve miklu kappi ungar stúlkur
sóttu það að komast í herinn þótt einatt væri þeim hafnað fyrst í stað – en alls
mun um ein milljón kvenna hafa barist í Rauða hernum. Og ekki aðeins sem
hjúkrunarkonur eða símakonur heldur og sem leyniskyttur, flugmenn og
jafnvel jarðsprengjuveiðarar. Enda voru þær aldar upp við þau nýmæli sem
sovésk voru að nú ættu konur ekki að hika við að setjast við stýrið á traktor
eða flugvél, þær gætu haft öll störf og hlutverk á sínu valdi.
Áhrifamest í aðferð Svetlönu er það af hve mikilli natni hún velur saman
hin réttu „smáatriði“ – tilsvör, atvik, örsögur sem rúma mikið. Ég nefni
dæmi af stúlku sem var svo hamingjusöm á leið sinni í stríðið að hún keypti
konfekt fyrir alla sína peninga, fyllti heila tösku og fór með þetta konfekt og
ekki annað á vígvöllinn. Hjúkrunarkona vakir yfir særðum liðsforingja og