Tímarit Máls og menningar - 01.06.2016, Side 118

Á r n i B e r g m a n n
118 TMM 2016 · 2
sem heima sátu, að þær væru skotgrafamellur sem ættu helst ekki að vera
til. Kona sem gifst hafði félaga sínum úr hernum kom með honum heim
eftir stríðið og móðir eiginmannsins sagði: „Hver heldurðu að vilji giftast
systrum þínum eftir að þú komst með þessa druslu í húsið?“ Margar konur
þögðu eftir stríð yfir því að þær hefðu verið á vígvellinum og földu orður
sínar og medalíur vegna þess að þær vildu finna sér mann og vera í friði fyrir
illkvittni.
Sumt er hlægilegt í sögum þessum, annað dapurlegt. Ein konan telur það
með verstu endurminningum sínum að hafa þurft að ganga í karlmanns-
nærbuxum í þrjú ár. Margar lentu í vandræðum vegna þess að í fyrstu var
alls ekki gert ráð fyrir konum á vígvelli og allur skófatnaður og búningar
þrem númerum of stórir. Ein kemur aftur í skotgrafirnar eftir stutt frí og
vinkonurnar þyrpast að henni og hnusa af henni lengi í von um að finna
„heimalykt“. Ein eftirminnileg saga varðar efni sem alloft er minnst á í
stríðsbókmenntum, en það er einkennileg viðkvæmni hermanna gagnvart
dýrum. Líf þeirra er einhvernveginn heilagra en manna – því dýrin eru sak-
laus. Kona sem var kornung leyniskytta í stríðinu er með herflokki sem ekki
hefur fengið neitt að éta í þrjá daga. Hermennirnir sjá lítið folald í fjarska og
segja við stúlkuna: „Heyrðu þú ert svo hittin, skjóttu folaldið svo við fáum
súpu…“ Og án þess að hugsa sig um skýtur hún dýrið litla. En brestur strax
í grát því hún hafði aldrei getað gert dýri mein. Og þeir sem hvöttu hana og
mönuðu til að skjóta folaldið – þeir líta undan og vilja ekki sjá hana, rétt eins
og hún væri sérlega kaldrifjaður morðingi.
Olga Zabelina heitir kona sem kemur öðrum vitnum Svetlönu betur
orðum að því hve erfitt er að segja satt og falslaust frá því sem var, finna rétt
orð og tóntegund:
„Kannski heyri ég músík. Eða söng … Kvenrödd … Og þar finn ég það
sem ég þá hafði á tilfinningunni. Eitthvað líkt því … En svo horfi ég á bíó-
mynd um stríðið – og hún er ekki sönn. Les bók – og hún er líka ósönn.
Eitthvað annað en var. Ég fer að tala sjálf – og það tekst ekki heldur. Það
sem ég segi er ekki eins hræðilegt og ekki eins fallegt og var. Veistu hvað
morgunninn getur verið fallegur í stríði? Áður en orustan byrjar. Þú horfir á
og hugsar: þetta er kannski þinn síðasti morgunn. Og jörðin er svo falleg …
Og loftið … og sólin …“
Í bókum Svetlönu Alexijevitsj um konur og börn í stríði finnur lesandinn
grimmd og þjáningar meiri og þyngri en hjá flestum öðrum höfundum – en
hún gleymir heldur ekki þeirri fegurð og þeirri von sem reynir að lifa þrátt
fyrir allt. Þetta kemur ekki síst fram þegar vitni hennar rifja upp stríðslokin:
„Eftir friðardaginn,“ segir ein konan, „fannst okkur að nú yrðu allir menn
mjög góðir og mundu elska hver annan.“ Á vegg Ríkisþinghússins í Berlín
skrifaði önnur kona þessi hreystiorð: „Ég, Sofija Kúntsevitsj, er hingað
komin til þess að drepa stríðið.“
En allt fór á annan veg.