Tímarit Máls og menningar


Tímarit Máls og menningar - 01.05.2018, Side 97

Tímarit Máls og menningar - 01.05.2018, Side 97
H e i s e n b e r g í K a u p m a n n a h ö f n TMM 2018 · 2 97 sjá öreindirnar þarf að beita ljósgeislum sem sjálfir eru fullir af orku og geta því haft áhrif bæði á staðsetningu og skriðþunga þeirra. Mismunandi geislum þarf að beita til þess að finna út staðsetninguna annarsvegar og hreyfinguna hins vegar. Því nákvæmar sem við mælum staðsetninguna, því minna vitum við hvert þær stefna og öfugt. Og hvað öreindirnar gera þegar við erum ekki að horfa á þær getum við lítið sagt um. Þar ræður óvissan ríkjum. En hvað segir þetta okkur um söguna? Eðlisfræði sem heimspeki Í verkinu fer Bohr hratt yfir sögu hugmyndanna og segir að lengi vel hafi maðurinn einungis verið peð í sköpunarverki guðs. Ekki var hann fyrr byrjaður að losa sig undan þessari áþján en Newton setur hann inn í aðra vél, heimsmynd sem er eins og gangverk þar sem allt ferðast eftir fyrirfram- gefnum sporbaugum. Það er fyrst með Kaupmannahafnartúlkun þeirra Heisenbergs að maðurinn verður að miðpunkti tilverunnar (Frayn, bls. 69). Sá sem horfir á skiptir jafn miklu máli og það sem hann sér. Hann er ekki lengur aðeins tannhjól í klukku alheimsins, heldur skapar veröldina á sinn hátt þegar hann ber hana augum. 18. aldar stærðfræðingurinn Pierre Simon Laplace lagði út af þessari hug- mynd Newtons og spáði því að ef við gætum vitað hvar allt væri staðsett í heiminum á einhverri stundu, þá ættum við að geta sagt fyrir um hvernig allt muni fara um ókomna framtíð (Gleick, bls. 14). Allt hefur jú áhrif á allt annað og með því að reikna út skriðþunga hvers fyrirbæris ættum við að vita hvað gerist næst og þannig koll af kolli. Þetta var auðvitað praktískt ómögulegt á hans tíma, en gæti ef til vill orðið hægt með ofurtölvum framtíðarinnar. Heisenberg gerir slíkar hugmyndir merkingarlausar, því við getum ekki einu sinni vitað bæði staðsetningu og skriðþunga einnar einustu eindar (Gribbin, bls. 208). Ef við vitum ekki hvar fyrirbærin eru staðsett í dag getum við ekki sagt með neinni vissu hvar þau verða á morgun. Það eina sem við getum sagt til um er hvar þau voru stödd í gær. Og þó tók rúma hálfa öld þar til óvissu- lögmálið fór að hafa teljandi áhrif á sagnfræðina. Eðlisfræði sem mannkynssaga Ári áður en leikritið fór fyrst á svið, eða 1997, kom bókin Virtual History út. Í henni velta sagnfræðingar því fyrir sér hvernig sagan hefði getað þróast öðruvísi en raunin varð. Meðal spurninga má nefna: Hvað hefði gerst ef Bret- land hefði ekki tekið þátt í fyrri heimsstyrjöldinni; hvað ef Hitler hefði sigrað Sovétríkin í þeirri síðari eða þá hvað ef þau hefðu ekki hrunið yfirhöfuð? Sumir litu á þetta sem helberar vangaveltur sem ættu lítið skylt við fræðin, en í löngum inngangi útskýrir ritstjórinn Niall Ferguson aðferðafræðina. Eins og Frayn í leikritinu fjallar Ferguson um þá sögulegu nauðhyggju
Side 1
Side 2
Side 3
Side 4
Side 5
Side 6
Side 7
Side 8
Side 9
Side 10
Side 11
Side 12
Side 13
Side 14
Side 15
Side 16
Side 17
Side 18
Side 19
Side 20
Side 21
Side 22
Side 23
Side 24
Side 25
Side 26
Side 27
Side 28
Side 29
Side 30
Side 31
Side 32
Side 33
Side 34
Side 35
Side 36
Side 37
Side 38
Side 39
Side 40
Side 41
Side 42
Side 43
Side 44
Side 45
Side 46
Side 47
Side 48
Side 49
Side 50
Side 51
Side 52
Side 53
Side 54
Side 55
Side 56
Side 57
Side 58
Side 59
Side 60
Side 61
Side 62
Side 63
Side 64
Side 65
Side 66
Side 67
Side 68
Side 69
Side 70
Side 71
Side 72
Side 73
Side 74
Side 75
Side 76
Side 77
Side 78
Side 79
Side 80
Side 81
Side 82
Side 83
Side 84
Side 85
Side 86
Side 87
Side 88
Side 89
Side 90
Side 91
Side 92
Side 93
Side 94
Side 95
Side 96
Side 97
Side 98
Side 99
Side 100
Side 101
Side 102
Side 103
Side 104
Side 105
Side 106
Side 107
Side 108
Side 109
Side 110
Side 111
Side 112
Side 113
Side 114
Side 115
Side 116
Side 117
Side 118
Side 119
Side 120
Side 121
Side 122
Side 123
Side 124
Side 125
Side 126
Side 127
Side 128
Side 129
Side 130
Side 131
Side 132
Side 133
Side 134
Side 135
Side 136
Side 137
Side 138
Side 139
Side 140
Side 141
Side 142
Side 143
Side 144

x

Tímarit Máls og menningar

Direkte link

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Tímarit Máls og menningar
https://timarit.is/publication/1109

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.